Тошкент давлат шарқшунослик университети шарқ мамлакатлари тарихи ва ҳозирги замон муаммолари кафедраси

Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги ва амалий аҳамияти; Мазкур малакавий иш мавжуд кам сонли илмий тадқиотларнинг гепотизалари ва исботланган илмий хулосалар асосида тайёрланди. Кўрилаётган масала бўйича Покистон ва дунё оммавий ахбарот воситаларида хабаралр ва таҳлилий материаллар қиёсий ўрганилди. Шунингдек ишда:
Покистон ташқи сиёсатининг бугунги ҳолат, Имрон Хон бошчилигида амалга оширилаётган даструлар анъанавий ташқи сиёсатдан фарқ қилмаслиги;
Покситоннинг ташқи сиёсий қарорлари Марказий Осиё минтақаси хавфсизлигида ҳам ўзига хос аҳамият касб этишини экспертлар хулосалари асосида ўрганилди.
Малакавий ишда қўлланилган методика тавсифи;
малакавий ишни ёзишда тарихий тадқиқотнинг асосий принциплари ва усулларини қўллашга ҳаракат қилинди, уларнинг асосийлари тарихийлик, илмий объективлик ва тизимли ёндашувдир. Умумий илмий услублардан тарихий таҳлил, синтез, мантиқийлик, тарихийлик каби усуллар, махсус тарихий усуллардан эса тарихий-қиёсий, тарихий-типологик усуллардан кенг фойдаланилди. Ушбу усулларнинг қўлланилиши тадқиқот муаммоларини илгари суришга ва ҳал қилишга, тадқиқот мавзусида яхлит тасаввурга эга бўлишга, замонавий Покистон ташқи сиёсатининг шаклланиши ҳамда унинг Марказий Осиё йўналишининг ривожланиш босқичларидаги ўзига хосликларни аниқлашга имкон берди.
Битирув малакавий ишнинг таркибий қисми. Мавзу, кириш, икки боб, 6 параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат жами 56 саҳифани ташкил қилади. Шунингдек, мазуга оид иловалар ҳам тақдим қилинган.
1 боб. Покистон ва Марказий Осиё давлатлари ҳамкорлик алоқларининг хусусиятлари ва устувор жиҳатлари

1. 
   Покистон ташқи сиёсатида Марказий Осиё давлатларининг ўрни ва аҳамияти
   

Табий ва инсоний ресурс бўйича потенциали ва муҳим геостратегик мавқеи билан Марказий Осиё давлатлари бугунги кунда Хитой, Россия, Туркия, Эрон, Ҳиндистон ва, Европа давлатлари каби муҳим минтақавий ўйинчиларнинг катта қизиқишини уйғотмоқда. Жанубдан Ўрта Осиё минтақасига туташган ва ундан Афғонистон ҳудуди билан ажралиб турадиган Покистоннинг ҳам ушбу минтақага катта қизиқиши бор¹². Покситонинг Имрон Хон бошчилигидаги янги ҳукумати ҳали Марказий Осиёга нисбатан ўз сиёсатини белгиламаган бўлсада, Покистон сиёсий ва ҳарбий доиралари учун бу минтақа ҳар доим катта аҳамият касб этиб келган, ва бу қизиқиш бугун ҳам долзарб.

Покистоннинг Марказий Осиё минтақасидаги фаолияти ҳақида гапирганда аввало, Исломобод ўз сиёсатида нимани хохлаётганлигини тушунтириш керак. Таҳлилчиларга кўра, Покистон Марказий Осиёда иккита асосий мақсадни кўзлайди. Биринчи, иқтисодий мақсадлар: янги бозорларни ривожлантириш, янги ва арзон энергия манбаларига кириш, ўзаро манфаатли ҳамкорлик. Иккинчи мақсад, ҳарбий стратегик аҳамиятга эга муаммолар билан боғлиқ. Покистон ўзининг шимолий қўшнилари - Афғонистон ва Марказий Осиё мамлакатларини Ҳиндистон билан қарама-қаршилик ва тўқнашувларда "стратегик чуқурлик" яратадиган ўзига хос "хавфсизлик камари" деб билади. Исломобод Деҳлининг Афғонистон ва Марказий Осиё минтақаларида фаоллашиши ва муваффақияти, шимолнинг Ҳиндистонга нисбатан содиқ йўналиши шаклланишидан хавотирда ва шу сабабли ушбу минтақада ўзининг стратегик мавқеини мустаҳкамлашга интилади.
Марказий Осиё давлатларининг Покистон билан савдо-иқтисодий алоқаларини тавсифлаган ҳолда шуни таъкидлаш керакки, бугунги кунда улар нисбатан суст. Покистон Марказий Осиё давлатларининг биронтасида ҳам энг йирик экспорт-импорт шерикларидан бири эмас. Масалан, қўшни Афғонистондан фарқли ўлароқ, у Тожикистон экспортининг 8,7% ва Қирғизистон экспортининг 5,2% ни ташкил қилади.
Марказий Осиё давлатлари ва Покистон ўртасидаги муносабатларнинг нисбатан сустлиги, давлатларнинг жуғрофий яқинлигига қарамай (тўғридан-тўғри Душанбедан Исломободга парвоз атиги 1 соатдан кўпроқ) тўғридан-тўғри рейсларнинг тўлиқ йўқлиги каби ҳақиқатни билвосита тасдиқлайди. 2014 йил бошида Ўзбекистон авиакомпанияси амалга оширадиган Марказий Осиё ва Покистон - Тошкент - Лаҳор йўналишидаги ягона рейс бекор қилинди. Ушбу қарорнинг сабаби - Тошкент ва Исломобод томонидан ўзаро виза чекловлари, бу йўловчилар оқимининг сезиларли даражада пасайишига ва натижада ҳаво қатновларининг паст рентабелликига олиб келди.
2010 - 2011 йилларда Покистон Марказий Осиё мамлакатлари билан савдо-иқтисодий ҳамкорликни фаоллаштиришга яна бир уриниш қилди, бу савдо-иқтисодий ҳамкорлик тўғрисида давлатлараро битимлар тузилишини ва хусусий бизнеснинг фаоллигини таъкидлади.
Эҳтимол, Марказий Осиёнинг барча давлатлари орасида Покистон Ўзбекистон билан энг муваффақиятли ва яқин иқтисодий ҳамкорликка эга. 2011 йил март ойида мамлакатлар ўртасида савдо-сотиқ, молия, илмий-техникавий ҳамкорлик, телекоммуникациялар, транспорт ва инвестициялар масалалари бўйича икки томонлама иқтисодий ҳамкорлик тўғрисида кенг қамровли протокол имзоланди. Ўша йилнинг август ойида Покистоннинг Тадбиркорлик ва саноат палаталари федерацияси раиси билан учрашувда Ўзбекистон элчиси Покистон ишбилармон доираларини Ўзбекистон иқтисодиётининг тўқимачилик, фармацевтика соҳаларига, шунингдек қишлоқ хўжалигига сармоя киритишга чақирди.
Шунга ўхшаш, аммо бироз кичик шартномалар бошқа давлатлар билан - Қирғизистон, Тожикистон билан тузилди. Покистон билан муносабатларда Бишкек ўзини "либерал иқтисодий тизимга эга мамлакат" ва Россия Федерацияси ва Европага "арзон ва сифатли Покистон товарлари" ни экспорт қилиш бўғини сифатида намоён этади. Покистоннинг Тожикистон ва Қирғизистон билан иқтисодий муносабатларида бугунги кунда электр энергияси соҳасидаги ҳамкорлик муҳим ўрин тутади, бу ҳақда қуйида муҳокама қилинади.
Ўрта Осиё, Афғонистон ва Покистон ўртасидаги минтақавий иқтисодий ҳамкорлик ғояси АҚШ томонидан фаол қўллаб-қувватланаётганига, ушбу ҳамкорлик узоқ вақтдан бери давом этаётган қуролли можаронинг оқибатларини бартараф этиш ва Афғонистондаги иқтисодий вазиятни барқарорлаштириш сари қўйилган қадам сифатида қарашига эътибор қаратиш лозим. Айни пайтда Вашингтон Марказий Осиё, Покистон ва Афғонистонни боғлайдиган 900 км автомобил йўлларини қуриш ва таъмирлашни молиялаштирмоқда. Уларнинг катта қисми Афғонистонда жойлашган. Транспорт коммуникацияларини ривожлантириш трансчегаравий иқтисодий ҳамкорликни жонлантириши керак.
2015 йилнинг апрел ойида Исломободда Америка Қўшма Штатлари Халқаро Тараққиёт Агентлиги ва Покистоннинг иқтисодий бўлимлари томонидан ташкил этилган уч кунлик савдо-иқтисодий ҳамкорлик конференцияси бўлиб ўтди. Анжуманда Марказий Осиёнинг барча мамлакатларидан, шунингдек Покистон ва Афғонистондан 250 дан ортиқ хусусий бизнес ва давлат тузилмаларининг вакиллари иштирок этдилар. Конференцияда қатнашган давлатлар ўртасида 16 ўзаро англашув меморандумлари имзоланди. Аввало, қишлоқ хўжалиги, тўқимачилик маҳсулотлари, фармацевтика, чарм маҳсулотлари ва қурилиш соҳаларидаги ҳамкорлик муҳокама қилинди.
Умуман олганда, иқтисодий муносабатларни янги босқичга кўтаришга бўлган интилишларга қарамай, конференциялар ўтказиш ва турли хил шартномаларни имзолаш, Марказий Осиё мамлакатлари ва Покистон ўртасидаги савдо-иқтисодий ҳамкорлик бугунги кунда анча паст даражада. Бунинг сабаблари минтақавий транспорт инфратузилмасининг ривожланмаганлиги, Афғонистондаги беқарорлик ва Марказий Осиё ва Покистон иқтисодиётларининг бошқа бозорларга йўналтирилганлигидир. Шундай қилиб, ташқи савдо соҳасида Покистон учун энг муҳим шериклар Хитой, АҚШ, Форс кўрфази мамлакатлари ва Европа Иттифоқи ҳисобланади. Марказий Осиё давлатлари учун - Хитой, Россия, минтақадаги қўшнилар ва бошқа бир қатор давлатлар, маълум бир Марказий Осиё мамлакатининг ўзига хос хусусиятларига қараб - Туркия, ЕИ мамлакатлари ва бошқалар.
Ўзаро иқтисодий алоқалар на Марказий Осиё мамлакатлари, на Покистон учун муҳим рол ўйнамайди.
Эҳтимол, бугунги кунда Марказий Осиё ва Покистон ўртасидаги ҳамкорликнинг муҳим йўналишларидан бири бу электр энергияси ва углеводородлар транзити бўйича қўшма лойиҳаларни амалга оширишдир. Бундай ташаббусларга талабнинг сабаби аниқ: Марказий Осиёнинг бир қатор давлатлари - Ўзбекистон, Туркманистон, Қозоғистон нефт ва газ захираларига бой, бошқа давлатлар - Тожикистон ва Қирғизистон гидроенергетика соҳасида нисбатан устунликка эга. Покистон, бутун Жанубий Осиё каби, аксинча, электр энергиясининг кескин танқислигини ва углеводородларнинг этишмаслигини бошдан кечирмоқда. Бу иккита йирик минтақавий энергетика лойиҳаларининг - CASA-1000 ва ТАПИ - нинг пайдо бўлишига олиб келди.
2012 йилда бошланган CASA-1000 лойиҳаси ёзда ишлаб чиқарилган ортиқча электр энергиясини Қирғизистон ва Тожикистоннинг мавжуд объэктлари томонидан энергия тақчиллигини бошдан кечираётган Афғонистон ва Покистонга экспорт қилишни таъминлайди. Лойиҳани Жаҳон банки гуруҳи, Ислом тараққиёт банки, АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги ва бошқа ташкилотлар қўллаб-қувватламоқда. Афғонистондаги электр тармоқларининг узунлиги 750 км. 2016–2017 йилларда Тахминан 5,5 миллиард кВт / соат электр энергиясини экспорт қилиш режалаштирилган. Лойиҳанинг қиймати 1,13 миллиард долларга баҳоланмоқда, Жаҳон банкининг Эвропа ва Марказий Осиё мамлакатлари бўйича вице-президенти Филипп Ле Хоуернинг сўзларига кўра, CASA-1000 лойиҳаси "энергия соҳасидаги вазиятни яхшилаш орқали кучсизланишга ёрдам берадиган кам сонли минтақавий ташаббуслардан биридир, ҳозирги пайтда иштирокчи давлатлар ўртасидаги иқтисодий алоқалар ва ўзаро савдони жонлантириш муҳимдир".
Ўрта Осиё ва Покистон давлатлари иштирок этадиган яна бир йирик лойиҳа - ТАПИ газ қувурининг қурилиши, узунлиги 1700 км.дан ошадиган қувур линияси, бу 2017 йилдан бошлаб Туркманистонни Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистон истеъмолчилари билан боғлаб туриши керак бўлган газ қувури лойиҳасидир. Газ қувури қиймати 7,6 миллиард долларга баҳоланмоқда, бугунги кунга қадар лойиҳада иштирок этаётган давлатларнинг тадбиркорлик субектлари ўртасида табиий газни сотиб олиш ва сотиш шартномалари имзоланган. 2013 йил охирида Ашхабодда бўлиб ўтган Халқаро нефт ва газ форумида Осиё Тараққиёт банки ТАПИ газ қувури лойиҳасининг битим бўйича маслаҳатчиси бўлди. Покистонлик тадқиқотчи Малик М. Ашрафнинг сўзларига кўра, ушбу лойиҳани амалга ошириш натижасида Покистон асосий фойда олувчига айланади, аммо Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштириш уни муваффақиятли амалга ошириш учун зарур шартдир.
Энергетика лойиҳаларидан ташқари Марказий Осиё ва Покистон давлатлари транспорт коммуникацияларини биргаликда ривожлантиришда катта имкониятларга эга. Жуғрофий жиҳатдан Покистон Марказий Осиёга яқин: Тожикистон, Қирғизистон ва Ўзбекистоннинг бир қисми учун денгизга энг қисқа йўл Покистон орқали ўтади. Шундай қилиб, Душанбе пойтахтидан Покистоннинг Карачи портигача - 2720 км, Эроннинг Ҳормуз бўғозидаги Бендер Аббос портига эса 3400 км. Транспорт лойиҳаларини ишлаб чиқишда Покистон раҳбарияти энг фаол рол ўйнайди, бу эса ҳозирги кунда мамлакатнинг жануби-ғарбий қисмида жойлашган Балужистон провинсиясида жойлашган Гвадар чуқурликдаги портини ривожлантириш билан давлатни Марказий Осиё транспорт транспорт марказига айлантиришга бўлган алоҳида умидларни боғлайди.
Гвадар денгиз порти 2000-йилларнинг биринчи ярмида қурилган. Хитойнинг қатъий қўллаб-қувватлаши билан, биринчи навбатда, араб нефтини дўстона Покистон орқали Хитойга хавфсиз ва тезкор экспорт қилиш мақсадини кўзлаган. Марказий Осиё давлатлари ХХР раҳбарияти томонидан эълон қилинган иқтисодий регионализация сиёсати доирасида вужудга келаётган "Покистон-Хитой иқтисодий йўлаги" га муносиб равишда мослашиши керак.
Форс кўрфази кираверишидаги портнинг яхши жойлашуви ва замонавий инфратузилма, Покистон томонининг фикрига кўра, Марказий Осиё давлатларида қизиқиш уйғотиши керак. 2011 йил март ойида Покистон Бош вазири Юсуф Ризо Гилани Бишкек ва Тошкентга расмий ташрифлар билан борган ва янги порт имкониятларидан фойдаланишни таклиф қилган эди. Ташриф якунлари бўйича бир қатор икки томонлама шартномалар имзоланди. Бироқ, бугунги кунда Марказий Осиё мамлакатлари томонидан порт имкониятларидан фойдаланиш нафақат Афғонистондаги вазият билан, балки Покистоннинг Балужистон вилоятидаги беқарорлик билан ҳам мураккаблашади, бу ерда маҳаллий қабилалар вакиллари билан тўқнашувлар ва транспорт инфратузилмаси объэктларида саботажлар бўлиб туради.
Марказий Осиё давлатлари ва Покистон ҳамкорлигининг яна бир йўналиши халқаро ташкилотлар ва ҳарбий соҳадаги ҳамкорликдир. Покистон ва Марказий Осиё мамлакатлари бир қатор минтақавий халқаро ташкилотларда ҳамкорлик қилмоқда. Биринчидан, бу Марказий Осиёнинг барча давлатларини, Покистонни, шунингдек, Озарбайжон, Туркия ва Эронни ўз ичига олган Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти (ЭКО). Ушбу ташкилотнинг фаолияти иқтисодий масалаларга қаратилган. Ҳиндистон Мудофаа тадқиқотлари ва таҳлиллари институти мутахассисларининг фикрига кўра, ЭКОнинг Покистон ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги ўзаро алоқалари учун платформаси сифатида самарадорлиги нисбатан паст. Тадқиқот муаллифларининг фикрига кўра, бунга Покистон ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги иқтисодий алоқаларнинг сустлиги, шунингдек, ушбу ташкилот фаолияти доирасида Покистон, Эрон ва Туркия ўртасидаги яширин рақобат сабаб бўлган.
Марказий Осиё давлатлари ва Покистоннинг ўзаро ҳамкорлигининг яна бир муҳим платформаси бу Марказий Осиё минтақасида 1997 йилда бошланган Минтақавий иқтисодий ҳамкорлик дастури бўлган ЦАРЭС ҳисобланади¹³. Исломобод, шунингдек, Ислом конференцияси ташкилоти таркибида Марказий Осиё давлатларини қўллаб-қувватлашга интилади. Покистон, ўз навбатида, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотининг аъзоси бўлиб, Марказий Осиё давлатларини, айниқса Ўзбекистонни ШҲТ фаолиятида тўлақонли аъзолигини қўллаб-қувватлайди.
Исломобод ва Марказий Осиёнинг қатор давлатлари жуда фаол ҳарбий алоқаларга эга. Шундай қилиб, 2013 йил август ойида Покистон қуруқликдаги қўшинлари қўмондони генерал Ашфак Первез Каяни Тожикистон пойтахтига уч кунлик ташриф билан келди, ташриф давомида минтақада барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш, ҳарбий кадрларни тайёрлаш ва ўқитиш соҳасидаги ҳамкорлик муҳокама қилинди. Ўша йилнинг сентябр-ноябр ойларида генерал Каяни Бишкек ва Остона шаҳарларига ташриф буюрди: минтақавий барқарорлик масалалари муҳокама қилинди, минтақада хавфсизликка таҳдидларни аниқлаш ва унга қарши курашиш учун умумий ёндашувлар ишлаб чиқилди. Америка Қўшма Штатлари билан яқин ҳарбий-сиёсий алоқаларга эга бўлган Исломобод қисман Американинг минтақадаги таъсирини ўтказувчи ролини ўйнаши мумкин. Шу билан бирга, Покистон америкаликлардан фарқли равишда ўз мақсадларини кўзлайди ва 2014 йил охирида Америка қўшинлари олиб чиқилгандан кейин Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштиришда фаол иштирок этишни режалаштираётган ШҲТ билан фаол ҳамкорлик қилади.
Эътироф этилган барча ташаббусларга, тараққиётга ва ўзаро муносабатларни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтаришга интилишларига қарамай, ҳозирги пайтда Марказий Осиё давлатлари ва Покистоннинг кўпгина соҳалардаги ҳамкорлигининг реал натижалари кутилмоқда. Бунинг бир неча сабаблари бор.
Марказий Осиё мамлакатлари ва Покистон ўртасидаги муносабатларнинг ривожланишидаги асосий тўсиқ қўшни Афғонистондаги вазиятдир. Покистонга товарлар алмашинуви, углеводород ва электр энергиясини этказиб бериш, транспорт инфратузилмасининг ривожланиши ва Покистоннинг Марказий Осиё мамлакатлари томонидан очиқ денгизларга чиқиши учун транзит мамлакат сифатида фойдаланиш фақат битта шарт - Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштиришда муваффақиятли бўлиши мумкин. Акс ҳолда, аксарият кенг кўламли ташаббуслар қоғозда қолиб кетиш хавфини туғдиради.
Бугун Афғонистондаги вазият ноаниқ. Россия ва Марказий Осиё давлатлари Америка қўшинларининг 2014 йил охирида Афғонистондан олиб чиқилгандан сзнг вазиятни қандай бўлишини ҳали ҳамон тўлиқ баҳолагани йўқ. Яна бир таранглик омили Исломобод ва Кобул ўртасидаги келишмовчиликдир: масалан, март ойи охирида расмий Кобул Покистон разведка хизматларини Кобул меҳмонхонасида яқинда теракт уюштирганликда айблади. Бундан ташқари, Афғонистон чегарадош пуштун ерларига эгалик қилиш юзасидан Покистонга қарши ҳудудий даъволарни рад этмайди. Яқинда Афғонистон расмийларининг Покистонга қарши риторикаси кучайиб кетди.
Марказий Осиё давлатлари ва Покистон ўртасидаги муносабатлардаги яна бир муҳим муаммо бу ислом динининг давлат ва жамият ҳаётидаги роли тўғрисидаги қарашларнинг чуқур тафовутидир. Маълумки, Покистон аниқ исломий мафкурага эга бўлган давлат сифатида шаклланган ва ташқи сиёсатининг асосларидан бири қўшни минтақавий маконда исломий ва исломий ҳаракатлар, ташкилотларни қўллаб-қувватлашдир. Исломобод Афғонистондаги вазиятга таъсир этувчи восита сифатида кўрадиган Покистон махфий хизматларининг Афғонистон толиблари билан муносабатлари ҳақида ҳамма билади. Покистон расмий ҳокимиятининг терроризм ва экстремизмни рад этиш тўғрисидаги барча сўзларига қарамай, Покистоннинг бу борадаги позицияси жуда хилма-хилдир. Ижтимоий кайфият асосан дунёвий характерга эга бўлган "Исломий бирдамлик" эмас, балки иқтисодий манфаатларга эътибор қаратган Марказий Осиё давлатлари аксинча қўшни Афғонистон ҳудудидан ўзларига ўтиб кетаётган исломчилар билан муросасиз кураш олиб боришмоқда ва Афғонистон-Покистон чегара ҳудудида бошпана топишмоқда. масалан, Ўзбекистон Исломий Ҳаракати. Шунинг учун Марказий Осиё давлатларининг пойтахтларида улар расмий Исломобод олиб бораётган ишлардан жуда эҳтиёт бўлишади.
Марказий Осиё мамлакатлари ва Покистон ўртасидаги муносабатлар нисбатан паст даражада сақланиб қолишининг сабаблари томонларнинг етарли сиёсий иродаси йўқлиги ва жиддий лойиҳаларни амалга ошириш учун кенг кўламли ресурсларни жалб қилишнинг мумкин эмаслигидир. Бу, асосан, Марказий Осиё мамлакатлари бугунги кунда жуда кўп алтернативаларни танлаши билан боғлиқ. Масалан, транспорт ва энергетика транзити масалаларида улар Туркия ва Эрон билан ҳамкорликни фаол ривожлантирмоқдалар. Россия Федерацияси билан анъанавий иқтисодий алоқалар ҳам сақланиб қолмоқда ва Хитой билан ҳамкорлик ҳажми ўсмоқда. Ғарб Марказий Осиё республикаларининг ресурсларга бой ва фойдали геостратегик мавқеига катта қизиқиш билдирмоқда. Марказий Осиё мамлакатларида Ҳиндистон Покистонга қараганда кўпроқ ресурсларга эга ва терроризм ва экстремизмга оид республика раҳбарларининг хавотирлари билан ўртоқлашган ҳолда фаол позицияга эга. Фаол, анча катта ресурслар ва рақобатчиларга қарши курашиш иродаси фонида Исломобод камроқ кўринадиган ва жозибадор бўлиб бормоқда.
Исломободнинг Марказий Осиёдаги фаоллиги Покистоннинг ички муаммолари: сиёсий беқарорлик, кучли экстремизм, алоҳида минтақаларнинг сепаратизми ва бақувват ташқи сиёсатни олиб бориш учун моддий ресурсларнинг этишмаслиги билан сезиларли даражада камаяди.
Юқоридагиларни хулоса қилганда шуни таъкидлаш керакки, Марказий Осиё давлатлари ва Покистон ўртасидаги муносабатлар бугунги кунда барқарор ва ривожланиш учун катта имкониятларга эга. Бироқ, уларнинг даражаси нисбатан паст ва ҳозирги пайтда савдо-иқтисодий алоқаларнинг сустлиги ва жуда катта миқдордаги йирик лойиҳаларнинг амалга оширилиши билан тавсифланади. Марказий Осиё мамлакатлари ва Покистон ўртасидаги муносабатларнинг ривожланишини башорат қилиб, муваффақиятли ҳамкорликнинг асосий шарти Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштириш эканлигини ва бугунги кунда истиқболлари ноаниқ эканлигини таъкидлаш муҳимдир.

2.