Тошкент давлат шарқшунослик университети шарқ мамлакатлари тарихи ва ҳозирги замон муаммолари кафедраси

Покистон ва Марказий Осиё давлатларининг ҳамкорлик

платформаси: МОМИҲ, ТАПИ ва CASA-1000 ва ШҲТ мисолида

Покистон ташқи сиёсатида Марказий Осиё давлатлари муҳим эканлиги боисдан Покистон расмийлари минтақа давлатлари билан икки томонлама муносабатлардан ташқари, турли халқаро ва минтақавий ташкилотлар доирасидаги кўп томонлама ҳамкорликни ривожлантиришга ҳаракат қилиб келмоқда. Сўнги йилларда Марказий Осиё минтақавий иқтисодий ҳамкорлик дастури МОМИҲ, Транспорт лойиҳаси ТАПИ ва энергия етказиб бериш лойиҳаси бўлган CASA-1000 каби ташкилотлар анашундй ҳамкорликни ривожлантириш учун қулай платформа бўлиб хизмат қилмоқда.

Марказий Осиё минтақавий иқтисодий ҳамкорлик дастури (МОМИҲ) 2001 йилдан бери транспорт, савдо ва энергетика соҳасида минтақавий ҳамкорликни ривожлантириш мақсадида фаолият юритиб келмоқда. МОМИҲ таркибига 10 та давлат киради: Афғонистон, Озарбайжон, Хитой Халқ Республикаси, Қозоғистон, Қирғизистон, Мўғулистон, Покистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон. Шунингдек, олтита халқаро ташкилотлар МОМИҲга аъзо мамлакатларнинг ишини қўллаб-қувватламоқда, улар: Осиё Тараққиёт Банки (ОТБ), Европа Тикланиш ва Тараққиёт Банки, Халқаро Валюта Жамғармаси, Ислом Тараққиёт Банки, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараққиёт Дастури ва Жаҳон Банки. ОТБ МОМИҲ Котибияти сифатида ишлайди. “МОМИҲ – 2020” стратегиясида иккита мақсад белгиланган - савдо-сотиқни кенгайтириш ва "яхши қўшнилар, яхши шериклар, яхши истиқболлар" шиори остида рақобатдошликни ошириш¹⁴. Умуман олганда, янги стратегия Шарқий ва Жанубий Осиё, Яқин Шарқ, Кавказ, Россия ва Европани қамраб олиш географиясининг кенгайишини англатади. Шу сабабли, турли иштирокчилар томонидан таклиф этилаётган энергия лойиҳалари қамраб олинган минтақалардаги давлатлар ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқаларни кенгайтириш нуқтаи назаридан МОМИҲ томонидан қўллаб-қувватланмоқда. Покистоннинг бу ташкилотдаги иштироки унинг тарнспорт йўллари ва очиқ денгизга чиқиш имкониятлари нуқтаи назаридан муҳим ҳисобланади. Шунингдек, Покистон ўзида ишлаб чиқарилаётган саноат маҳсулотлари учун истиқболли бозорга эга бўлиш мақсадида ҳам мазкур ҳамкорлик дастурида иштирок этиб келмоқда.
CASA-1000 лойиҳаси Америка Қўшма Штатлари томонидан Янги Ипак Йўли ташаббуси доирасида таклиф қилинган йирик лойиҳалардан бири бўлиб, унинг мақсади электр энергиясини Қирғизистон ва Тожикистондан Афғонистон ва Покистонга экспорт қилишдир. CASA-1000 номи иккита минтақани - Марказий Осиё (CА) ва Жанубий Осиёни (SА) - ва дастлаб эълон қилинган 1000 МВт энергия ҳажмини акс эттиради. Ушбу лойиҳа, бир томондан, Вашингтон назарида, Янги Ипак йўли давлатларида ягона минтақавий электр энергияси бозорини яратишга ва Марказий ҳамда Жанубий Осиё республикаларининг бирлашувига ёрдам беради, иккинчи томондан, энергетика соҳасида Россиянинг устунлигига алтернативани яратишга олиб келади. Шунингдек дастур доирасида келгусида Афғонистон Марказий Осиё республикалари билан Жанубий Осиё давлатлари ўртасидаги боғловчи риштага айланиши ва қўшимча даромад манбаига эга бўлиши керак.
Биринчи маротаба 2006 йилда Афғонистон ва Покистоннинг электр энергияси бозорига Қирғизистон ва Тожикистондан электр энергиясини экспорт қилиш масаласи кўтарилган эди. Кейинчалик Вашингтон ташаббуси билан бу лойиҳа амалий ифода топа бошлади. Америка Қўшма Штатлари савдо ва иқтисодий ҳамкорларни диверсификация қилиш орқали Марказий ҳамда Жанубий Осиё давлатларининг иқтисодий мустақиллигини таъминлаш ва минтақани барқарорлаштириш масалаларининг зарурлигига эътибор қаратмоқда. 2005 йилда Ф. Старр “Катта Ўрта Осиё”нинг интеграцион моделини таклиф қилган эди, унда Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги иқтисодий интеграция масаласида Афғонистоннинг муҳим роли ва тарихан тўхтатилган Буюк Ипак йўли йўналишларини қайта тиклаш билан боғлиқ лойиҳалар илгари сурилган. Катта Ўрта Осиёнинг ташаббуси Қўшма Штатлар ушбу минтақани "самарали бозор иқтисодиётини танлаган, дунёвий ва очиқ ҳукумат тизимлари тўғри ишлаётган ва Вашингтон билан ижобий муносабатларни сақлаган суверен давлатларнинг хавфсиз зонаси" сифатида кўришни исташидан далолат беради. Ўрта Осиё республикалари билан фаол ҳамкорликни бошлаган йилларида Қўшма Штатлар шуни англадики ижтимоий-иқтисодий фаровонлик, демократлаштириш ва сиёсий маконни модернизация қилишдан кўра фаол ҳамкорликни йўлга қўйиш муҳимроқ ҳисобланади. Қолаверса, Вашингтоннинг ўз геосиёсий мақсадлари авторитар режимларни танқид қилишдан кўра устувор бўлиши кераклигини англаб етган. Катта Ўрта Осиё ташаббуси ва Янги Ипак йўли стратегиясининг бир юиридан туб фарқи бу Иқтисодий статистика лойиҳа парадигмаси бўлганлиги билан белгиланади.Аввалги ташаббусларда демократик қадриятлар ва инсон ҳуқуқларига қаратилаётган эътибор ўрнига геосиёсий таъсирни сақлаб қолиш учун интеграциянинг иқтисодий моделларини ва иқтисодий қудратни ривожлантириш зарурлиги ғояси илгари сурилган.
Бир томондан, чет элда ҳам, Марказий ва Жанубий Осиё минтақасида ҳам скептиклар бор, улар CASA-1000 энергия лойиҳалари ва Янги Ипак йўли ташаббуси остида ТАПИ газ қувури амалга оширилишидан шубҳаланадилар. Ушбу лойиҳаларнинг диққатга сазовор томонларидан яна бири, шубҳасиз, Хитой ва Россия манфаатларига зид бўлгани, эълон қилинган лойиҳаларнинг сиёсийлаштирилганлиги ва шуҳратпарастлигида деб айтиш мумкин.
Ҳозирда Москва ва Пекин Марказий Осиё минтақаси давлатларига геосиёсий босим ўтказишга ва ўз манбаларини йўналтиришга тайёр, бу ҳозирда Туркманистон-Хитой газ қувури ҳисобидан амалга оширилмоқда. Ўзбекистон ва Қирғизистон ҳудуди орқали тўртинчи филиал қурилиши бошланди. Россия Тожикистон ва Қирғизистонда кичик ва йирик гидроелектростанцияларни қуришда иштирок этади, шунингдек Ўрта Осиё орқали оқиб ўтадиган дарёнинг қуйи ва юқори мамлакатлари ўртасида сув-энергетика муаммоларини ҳал қилишда фаол иштирок этмоқда.
Афғонистон ва Покистоннинг беқарор ҳудудлари орқали транспортни ташиш хавфсизлигининг долзарб масалалари, лойиҳаларни амалга оширишга ишончсизликни келтириб чиқармоқда. Масалан, Афғонистоннинг Ҳирот ва Қандаҳор, шунингдек ТАПИга биноан Покистоннинг Балужистони газ қувурини қуриш учун энг хавфли участкалари ҳисобланади.
Шу сабабли, энергетик лойиҳаларни амалий равишда амалга ошириш ҳозирги кунга қадар чуқур техник-иқтисодий асослашни, шунингдек давлатлар ва халқаро молия-кредит институтлари ўртасидаги позицияни мувофиқлаштиришни талаб қилмоқда. Ўз навбатида, лойиҳани амалга оширишни кечиктириш умумий харажатларни оширган ҳолда якуний нархга бевосита таъсир кўрсатди.
Ва ниҳоят, Марказий Осиё давлатларининг электр энергияси ва газ бўйича етарлича экспорт салоҳиятининг мавжудлиги шубҳа остига олинмоқда. Сўнгги йилларда Қирғизистон ва Тожикистон ўз сув омборларида сув тўплашнинг етишмовчилигини бошдан кечирмоқдалар, бу ички бозорни электр энергияси билан таъминлашнинг имкони йўқлиги ва аҳолини доимий равишда электр энергиясидан узиб қўйишида кўринмоқда. Табиий газ захиралари бўйича дунёда тўртинчи ўринни эгаллаган Туркманистон ушбу босқичда бир неча йўналишда экспорт қилишни истайди ва ТАПИ лойиҳасига катта қизиқиш билдиради.
Бошқа томондан, иштирок этаётган давлатлар раҳбарлари ушбу икки лойиҳада самарадорлигини бир неча бор таъкидлаб, лойиҳани тезроқ амалга ошириш истагини билдирганлигини кўришимиз мумкин, бунга давлат раҳбарлари ва ҳукумат амалдорлари ўртасидаги учрашувлар гувоҳлик беради. Кўпинча, раҳбарларнинг дискурсив амалиётидаги "асосий" далил сифатида "Россия ва Хитойга энергия экспортининг қарамлигидан халос бўлиш истаги", "энергия мустақиллигини таъминлаш", "Ҳиндистон ва Покистон билан савдо-иқтисодий алоқаларни ўрнатиш", "Ипак йўлини тиклаш" ва бошқалар диққатга моликдир. Таъкидлаш жоизки, CASA-1000 ва ТАПИни амалга ошириш ҳам Россия манфаатларига мос келади, чунки Ҳиндистон туркман газининг асосий истеъмолчиси позициясини мувозанатлаши мумкин. Хитой ва Қирғизистон ва Тожикистон электр энергиясини экспорт қилишдан манфаатдор бўлган Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги зиддиятни енгиллаштирмоқда, Ўзбекистон ва Туркманистон эса Россия компаниялари томонидан молиялаштириладиган гидроелектростанциялар қурилишига қарши.
Вашингтоннинг фаол дипломатик ва савдо-иқтисодий ташаббуси туфайли иштирокчи давлатлар аллақачон лойиҳаларда фаол иштирок этмоқда ва манфаатдор, шунингдек халқаро молия институтлари лойиҳаларни амалга ошириш учун узоқ муддатли кредитлар беришга тайёр. CASA-1000 ва ТАПИ нафақат Вашингтон, балки бошқа давлатлар томонидан халқаро ташкилотлар доирасида молиявий ёрдам олаётганини кўриш мумкин. Биз Қўшма Штатлар нафақат Қирғизистон, Тожикистон, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон расмийларининг қўшимча сармояларни жалб қилиш ва CASA-1000 ҳамда ТАПИ лойиҳаларини яқин келажакда амалга оширишга бўлган қизиқишларига эришганлигини аниқ натижалар орқали гувоҳи бўлишимиз мумкин.
Қирғизистон ва Тожикистондан CASA-1000 дастури бўйича йилига Покистонга 1000 МВт, Афғонистонга эса 300 МВт электр энергиясини этказиб бериш тахмин қилинмоқда. Юқори кучланишли электр тармоқларини ётқизиш ишлари давом этмоқда. Сангтуда (Тожикистон), Кобул (Афғонистон) ва Пешавор (Покистон) ўртасида янги ток ўтказиш режалаштирилган ва Датка (Қирғизистон) ва Хўжанд (Тожикистон) подстансиялари ўртасида юқори кучланишли электр узатиш линиялари ётқизилган.
CASA-1000 лойиҳасининг (CАSA) техник-иқтисодий асосини Канаданинг CNC Лавалин Интернатионал компанияси тайёрлаган ва уларнинг ҳисоб-китобларига кўра, икки мамлакатда йиллик энергия ортиқча миқдори 6000 ГВтни ташкил этади, бу деярли ёз ойларида. Ишлаб чиқаришни кўпайтириш режалари бўлмаса ва ички талабнинг ошиши билан бу ортиқча нисбати 2035 йилга келиб 900 ГВт дан паст бўлади.
Агар ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва ички талабнинг ўсиши бўлмаса, Қирғизистонда экспорт қилинадиган энергиянинг йиллик оқими 2010 йилдаги 2150 ГВт дан 2035 йилга келиб йиллик ортиқча энергиянинг 300 ГВт / соатига тушиши керак. Тожикистонда экспорт учун йиллик энергия миқдори 3500 дан тушиши керак. Томонлар 2014 йил 12 октябрда келишувга биноан, Афғонистон Покистонга ўз ҳудуди орқали электр энергиясини транзити учун 1 кВт учун 2,5 цент олади¹⁵.
Институционал даражада CASA-1000 лойиҳаси 2008 йил август ойида Қирғизистон, Тожикистон, Афғонистон ва Покистон томонидан тузилган ҳукуматлараро кенгашга эга. Лойиҳа котибияти Кенгаш учрашувларини ва донорлар билан ташаббусни амалга ошириш жараёнини ташкил қилади. Лойиҳани молиявий қўллаб-қувватлаш Жаҳон банки, Ислом тараққиёт банки, АҚШ Давлат департаменти, Буюк Британия халқаро ҳамкорлик департаменти ва Австралиянинг халқаро ривожланиш агентлиги каби халқаро институтлар томонидан амалга оширилади¹⁶.
Жаҳон банки 2014 йил 27 мартдан 2020 йил 30 июнгача 526,50 миллион долларлик лойиҳанинг ярмини молиялаштириш мажбуриятини олди, CASA-1000 дастурининг умумий қиймати 997,00 миллион долларга баҳоланмоқда Бошқа донорлар қаторида қуйидагиларни таъкидлаш лозим:

• 
  Ислом тараққиёт банки, ушбу лойиҳани 250 миллион доллар миқдорида молиялаштиришга тайёрлигини билдирди;
  
• 
  Халқаро ривожланиш уюшмаси - 158,25 миллион доллар;
  
• 
  Афғонистон тикланиш траст фонди - 40 миллион;
  
• 
  Икки томонлама агентликлар - 31 миллион доллар;
  

CASA-1000 га 177,56 миллион доллар сармоя киритишга тайёр бўлган Европа инвестиция банки, шундан 88,78 миллион АҚШ доллари Қирғизистонга ва худди шу миқдорда Тожикистонга берилади¹⁷.
Осиё Тараққиёт Банки 2009 йилда дастлабки техник-иқтисодий асосни молиялаштиргандан сўнг, беқарор Афғонистон орқали электр узатиш линияси хавфсизлигидан шубҳа туфайли лойиҳада қатнашишдан бош тортди. Жаҳон банки 2011 йилда техник-иқтисодий асосларнинг янгиланишини ва бошқа ривожланиш бўйича шериклар билан биргаликда тадқиқотларни ўтказишни қўллаб-қувватлади. 2013 йил декабр ойида АҚШ томонидан Лойиҳа Котибиятининг фаолиятини қўллаб-қувватлаш учун 15 миллион доллар ажратилган¹⁸.
Минтақавий даражада, лойиҳани амалга оширишни ҳамма Марказий Осиё давлатлари ҳам маъқулламайди. Шундай қилиб, экин майдонларини сув билан таъминлайдиган Ўзбекистон ва Қозоғистон Тожикистон ва Қирғизистонда гидроелектростанциялар қуришдан норози. 2013 йилда Жаҳон банкига йўллаган мактубида, Ўзбекистон ушбу лойиҳани амалга ошириш Ўрта Осиёда сув ва энергетика муаммоларини мураккаблаштириши мумкинлигидан хавотир билдирган. Келгусида Афғонистон ва Покистоннинг етарли экспорт салоҳиятини таъминлаш учун Қирғизистон ва Тожикистоннинг тўпланган сувидан энергия эҳтиёжлари учун фойдаланиш мумкин. 2014 йилда Жаҳон банкининг бир гуруҳ экспертлари Роғун ГEСининг қурилиши бўйича ижобий хулосалар билан 12 техник-иқтисодий ҳисоботни нашр этишди.
Юқорида айтиб ўтилганлар нуқтаи назаридан шуни таъкидлаш керакки, электр энергиясини экспорт қилувчи барча мамлакатлар (Қирғизистон ва Тожикистон), шунингдек, импорт қилувчи мамлакатлар (Афғонистон ва Покистон) нафақат CASA-1000 дастурини амалга ошириш бўйича ўз позицияларини институционал жиҳатдан мустаҳкамлабгина қолмай, балки халқаро молия муассасалари ва ташкилотлари томонидан молиявий қўллаб-қувватланмоқдалар. Бу лойиҳаларнинг мувофақияти охир оқибат, Тожикистон ва Қирғизистоннинг қўшниларидан сиёсий мустақиллиги иқтисодий мақсадга мувофиқлиги билан таъминланиши мумкин.
ТАПИ газ қувури Вашингтон томонидан фаол равишда қўллаб-қувватланмоқда ва Янги Ипак йўли стратегиясини амалга оширишда қатнашмоқда. 2005 йилда Ф. Старр томонидан илгари сурилган Катта Ўрта Осиёнинг ташаббусидан сўнг, ажабланарли томони шундаки, CASA-1000 ва ТАПИ энергия лойиҳалари фаол ва кенг муҳокама қилинишни бошлади. Агар дастлаб ушбу лойиҳалар экспертлар даражасида ва кейинчалик сиёсий форумларда муҳокама қилинган бўлса, ҳозирда давлат раҳбарларининг икки ва кўп томонлама учрашувларида муҳокама қилинади. Таҳлилчи, И.Шевревнинг таъкидлашича, ТАПИ АҚШга бир қатор стратегик вазифаларни ҳал қилишга имкон беради: 1) Эронни шарқдан тўсиб қўйиш; 2) Покистонни заифлаштиради ва Хитойнинг Жанубий Осиёга чиқишини тўхтатади; 3) минтақадаги ресурсларни назорат қилиш учун Покистонда Хитой-Ҳиндистон қарама-қаршилигини келтириб чиқаради; 4) бирлашишга мойиллик билдирган Евросиё минтақасини чеклайди¹⁹.
ТАПИ лойиҳасининг тахминий қиймати йўналишнинг мураккаблиги ва қурилишнинг кейинга сурилиши сабабли ҳозирги вақтда $ 7,6 миллиарддан 10 $ миллиардгача ўсди²⁰. Туркманистон ва Покистон расмийларининг сўзларига кўра, 2018 йилда якуний тугатиш кутилмоқда. Газ қувурининг умумий узунлиги 1735 кмни ташкил этади, шундан 200 км Туркманистон орқали, 735 км Афғонистондан ва 800 км Покистондан 735 км. Афғонистоннинг Қандаҳор ва Ҳирот вилоятларига тўғри келади. Газ қувурининг тахминий қуввати йилига 33 миллиард кубометр табиий газни ташкил этади. Шулардан Покистон ва Ҳиндистон кунига 1,355 миллиард кубометр, Афғонистон эса 0,5 миллиард кубометр газ истеъмол қиладилар. Вашингтон Покистоннинг газни Эрон орқали эмас, балки ушбу қувур орқали олишдан манфаатдор.
Газ қувурини қуриш ташаббуси Туркманистон Президенти ва Ҳиндистон Республикаси Олий Палатаси раиси Ҳамид Ансорий Ашхабодда ёқилғи-энергетика соҳасидаги ҳамкорлик ҳақида гапиргандан кейин 2008 йилдан бошлаб фаол муҳокама қилинмоқда. 2008 йил апрел ойининг охирида ТАПИ мамлакатлари ўртасида газ қувурини қуриш бўйича келишувга эришилди. Ўша йилнинг май ойида Осиё Тараққиёт Банки иштирокида лойиҳанинг техник ишчи гуруҳларининг биринчи йиғилиши бўлиб ўтди.
2010 йил 11 декабр куни Ашхабодда ушбу лойиҳада иштирок этаётган давлат раҳбарларининг саммити бўлиб ўтди, натижада газ қувури бўйича доиравий битим ва ТАПИ лойиҳасини амалга ошириш бўйича ҳукуматлараро битим имзоланди. 2011 йил май ойида Афғонистон парламенти ушбу битимни ратификация қилди ва Туркманистон Хитой банкидан газ қувури учун ресурс майдонларини ривожлантиришга 4,1 миллиард доллар миқдорида қарз олди²¹.
2011 йил 14 ноябрда Исломободда Туркманистон ва Покистон ўртасида ТАПИ газ қувури лойиҳаси бўйича газни сотиш ва сотиб олиш тўғрисидаги битим тўғрисида Қўшма декларация имзоланди. 2012 йил май ойида Туркманистон Халқаро газ конгресси доирасида Ҳиндистон ва Покистондаги миллий компаниялар билан газ сотиб олиш ва сотиш шартномаларини имзолади. 2013 йил 9 июлда Турк-Менгаз ва Афғонистон газ корпорацияси ўртасида газ сотиб олиш ва сотиш шартномаси имзоланди.
2013 йил 19 ноябрда Ашхабодда Турк-Менгаз давлат консерни, Афғонистон газ корпорацияси, Интер давлат газ тизимлари, хусусий корпорация (Покистон) ва Гаил (Ҳиндистон) хусусий компанияси ўртасида битим бўйича маслаҳатлашув билан хизмат кўрсатиш тўғрисида шартнома имзоланди. Ҳиндистон ва Осиё Тараққиёт Банки томонидан, Туркманистон-Афғонистон-Покистон-Ҳиндистон газ қувури ҳамда Осиё Тараққиёт Банки ТАПИ газ қувури лойиҳаси бўйича транзакцион маслаҳатчиси сифатида ишлайди²².
Галкиниш конларидан асосий газ экспорт қилувчи Туркманистон (захираси -26,2 трлн кубометр газ) ва Афғонистон газ қувури қурилишини фаол бошлаш ниятида. Туркманистон ҳукумати бош вазирининг ёқилғи-энергетика сектори бўйича ўринбосари Баимурод Хўжамуҳаммедовнинг 2015 йил 21 январдаги хабарига кўра, "ТАПИ лойиҳаси бўйича деярли барча ишлар тугалланди - Туркманистон табиий газини сотиш ва сотиб олиш бўйича шартномалар тузилди ва ТАПИ Ли-оқ консорсиуми яратилди ва рўйхатга
Шундай қилиб, Вашингтон аста-секин, аммо шубҳасиз, Марказий ва Жанубий Осиёни CASA-1000 ва ТАПИ ёрдамида боғлайдиган энергия лойиҳаларини амалга оширишда ўз мақсадига эришмоқда, бу Россия манфаатларига таҳдид сифатида кўрилмаслиги керак, аксинча, Хитойнинг позициясини мувозанатлаш имконияти сифатида баҳоланиши мумкин.