|
Tayanch iboralar
Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh, geografik joylashishi, diniy odatlar, standart til, ikki tillik, ko‘p tillik
Savollar
-
Hozirgi zamon eroniy tillar dunyoning qaysi hududlariga joylashgan?
-
Hozirgi zamon eroniy tillarning tasnifida qanday muammolar mavjud?
-
Hozirgi zamon fors adabiy tili qaysi sheva asosida shakllangan?
-
Hozirgi tojik adabiy tilining normasi qaysi dialektga asoslangan?
XVI. MAVZU
ISH REJASI:
-
Afg‘on tili.
-
Osetin tili.
-
Kurd tili.
-
Beluj tili.
Afg‘on tili (pashto)
Afg‘on tili yoki pashto tili, asosan, Afg‘oniston va Pokistonda tarqalgandir. pastun ko‘p.sh. pastana so‘zi afg‘onlarning nomidir. Bundan pasto tilning nomi kelib chiqqan. Afg‘onlar o‘z tillarini, pashto deb atashadi. Pashtu so‘zi ingliz tilidagi pusitu so‘zining buzilgan shaklidir (transletirratsiya shakli).
Afg‘on (pashtu) tilida hammasi bo‘lib 12-14 mln. aholi gapirishadi, shu jumladan 5-6 mln. kishi Pokistonda yashaydi. Savr inqilobi davrida va ayniqsa, «tolibon»lar xarakati davrida juda ko‘plab pashtunlar Pokistonga o‘tib ketishdi. Shuning uchun pashtunlarning aniq sonini belgilash qiyin. Ularning aksariyati hali ham qabila shaklida yashab, asosan, chorvachilik bilan shug‘ullanishadi. Kupsonli afg‘on qabilalaridan durroniylar (Qandahor va Farrah viloyatlarida) va gilzaylar (G‘azni viloyatida) XVIII-XIX asrlarda feodal tizimga o‘tganlar. qolgan qabilalar esa boshlang‘ich qabila udumiga amal qilib, siyosiy va iqtisodiy masalalarni oqsoqollar kengashida (jirg‘a, Luy jirg‘a) hal qiladilar.
-
Afg‘on tili ikki katta dialektga ega. G‘arbiy yoki janubiy-g‘arbiy. Ulardan eng asosiysi Qandahor dialekti bo‘lib, bu dialektda gapirishuvchilarni pashtunlar deb atashadi. Afg‘onistondagi pashtu adabiy tili shu dialekt asosida shakllanmoqda.
-
Ikkinchi dialekt sharqiy yoki shimoliy-sharqiy bo‘lib, asosiysi bu Peshovar dialektidir. Bu dialektda gapirishuvchilarni paxtunlar deb atashadi. Bu dialektda so‘zlushuvchilarga, asosan, Pokistonda yashovchi pashtunlar kiradi va bu dialekt adabiy til darajasiga ko‘tarilmagan. Sharqiy afg‘on adabiy til standarti (paxto)ning asos tayanchi Yusufzay qabilasining tilidir. Bu dialektda gazeta va jurnallar nashr etiladi.
Afg‘on tilining bunday ikki dialektga bo‘linishiga sabab g‘arbiy afg‘on dialektidagi «Z, S» tovushlarining sharqiy afg‘on dialektiga “X, D” tovushlariga mos kelishidir. M.Qandaxor dialektida tiza tosh – Peshavor dialektida tida; shunga o‘xshash: pasto pashtu tili – paxto-paxto tili. Shundan ilmiy adabiyotlarda pashto va raxto terminlari uchrab turadi.
Afg‘on yozuvi arab alifbosiga asoslangan bo‘lib, unga bir qator belgilar kiritilgan. Afg‘on tilida badiiy adabiyot XVI-XVII asrlarda vujudga keldi.
Afg‘on tili 1933-yildan Afg‘onistonda rasmiy davlat tili hisoblanadi. Ungacha fors tili davlat tili vazifasini bajarardi.
Osetin tili
Osetinlar Kavkaz ortida yashashadi. Ular Rossiya tarkibiga kiruvchi Shimoliy-Osetin muxtor respublikasi hamda Gruziya davlati tarkibiga kiruvchi Janubiy-Osetin muxtor viloyatida istiqomat qiladilar.
Osetin tili ikki yirik dialektga ega:
-
Sharqiy dialekt yoki iron dialekti.
-
G‘arbiy dialekt yoki digor dialekti.
Aholining taxminan 75 foiz (%)i Eron dialektida gapirishadi. Digor dialekti o‘zining tarixiy-lingvistik xususiyatlarga ko‘ra qadimiyroqdir. Osetin adabiy tili iron dialekti asosida shakllangan. Digor dialektida ham biroz adabiyotlar va vaqtli nashriyotlar mavjud.
Eron dialektida so‘zlashuvchilar 1923-yildan boshlab to 1938-yilgacha lotin alifbosidan foydalanishgan bo‘lsa, 1938-yildan boshlab rus alifbosidan, digor dialektida gapirishuvchilar esa 1923-yildan 1938-yilgacha lotin alifbosidan, 1939-yildan to 1956-yilgacha gruzin alifbosidan va 1957-yildan to shu kungacha rus alifbosidan foydalanib kelishmoqda.
Osetinlarning ajdodlari alanlar (yunon manbalarida), osi, yasi (rus va gruzii manbalarida), qadim zamonlarda Azov va Qora dengizning shimoliy qirg‘oqlarida hamda shimoliy Kavkaz tog‘lari atroflarida yashashgan. Ular skif-sarmat qabilalarining bevosita davomchilaridir. XIV-XV asrlarda bir qism osetinlar Kavkaz orti hududlariga ko‘chib o‘tishgan. Osetin tilining grammatik tuzilishi unchalik ko‘p o‘zgarishga uchragani yo‘q. Faqat tildan flektiv xususiyat yo‘qolib, agglyunativ tip rivojlanmoqda. Fonetika qismida eroniy tillarga oid bo‘lmagan va Kavkaz tillariga xos bo‘g‘iz tovushlari “K, T, F, C”lar bor.
Kurd tili
Kurdlar hozirgi vaqtda to‘rt davlat: Turkiya, Eron, Iroq va Suriya hududlarida yashashadi. Bular yashagan maydon Kurdiston deb ataladi. Kurdlar shuningdek, Armanistonda, Ozarbayjonda, Gruziya va Turkmaniston respublikalarida ham yashaydilar. Kurdlarning umumiy soni 21-22 mln kishi. Kurdlar, asosan, chorvachilik bilan shug‘ullanishadi. XIX asrdan boshlab Eron, Iroq va Turkiyada kurdlarning ko‘pchiligi o‘troq holatga o‘tib, dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lmoqda. Turli davlatlarda yashovchi kurdlar o‘sha davlatning yozuvidan foydalanib kelishmoqda. Masalan, Turkiya va Suriyada lotin alifbosidan, Eron va Iroqda arab alifbosidan. Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston va Turkmanistonda rus alifbosidan foydalanishadi.
Kurd tilida bir qancha dialektlar mavjud. Bulardan eng kattalari:
-
Shimoliy-g‘arbiy (kurmanji) dialekti.
-
Janubiy-sharqiy dialekt.
Shunday katta hududga tarqalgan kurdlar turli lahjalarda, masalan, guraniy, zaza, lahjalarida gapirishadiki, bu lahjalar uzlarining fonetik-grammatik xususiyatlariga ko‘ra mustaqil til darajasigacha ko‘tarilgan. Guraniy lahjasida, xatto yozma adabiyot ham mavjud. Kurmanji dialektida rod (jins) kategoriyasi mavjud, huddi pushtu tiliga o‘xshash ergativ konstruksiya bor.
Beluj tili
Beluj yoki baluchi tilida beluj (baluch, baluj)lar gapirishadi. Ular Eron va Pokiston o‘rtasida joylashgan Belujiston hududida yashashadi. Bundan tashqari belujlar Turkmaniston va Afg‘onistonda istiqomat qiladilar. Belujlarda qabila tizimi mavjud. Pokistonda rind, marri buchti, magasi kabi qabilalar ham bor. E’tiqodi bo‘yicha belujlar sunniy mazhabiga xosdirlar. Beluj tili ikki katta dialektga asoslangan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
