Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Yuklamalar
Yuklamalar so‘z va gapga qo‘shimcha ma’no yuklaydi. Ular so‘roq, taajjub, kuchaytiruv va ta’kid, ayiruv, inkor ma’nolarini bildiradi.

Qadimgi turkiy tilda yuklamalar ikki xil ko‘rinishda uchraydi: qo‘shimcha shakliga kelib qolgan yuklamalar va so‘z-yuklamalar.

Yämä yuklamasi ta’kidni bildiradi: Ältäris qağan qazğanmasar, udu bän özüm qazğanmasar, äl yämä, bodun yämä yoq ärtäči ärti, qazğantuqïn üčün, uduğuzum, qazğantuqum üčün äl yämä äl boltï, bodun yämä bodun boltï. – Eltarish xoqon zafar qozonmaganida, uning bilan mening o‘zim zafar qozonmaganimda, yurt ham, xalq ham yo‘q bo‘lar edi. (Xoqon) zafar qozongani uchun, mening xushyorligim, zafar qozonganim uchun, el ham el bo‘ldi, xalq ham xalq bo‘ldi (Ton.54–56).

Yodgorliklar tilida -mu, -mü / -mï, -mi so‘roq yuklamasi, ta’kidni bildiruvchi -la,-lä; -ču, -čü; -oq, -ök; -mat, -mät; uš yuklamalari amal qilgan.

-mu, -mü so‘roq yuklamasining misoli: Qağan-mu qïsayïn tädim. – Xoqonni-mi qistayin dedim (Ton.5). Ayur: körmädiŋ-mu bu xaqan yüzin. – Aytur: Ko‘rmadingmi bu xoqon yuzini? (QB.79).

She’rda shunday kelgan:

Alp Er Toŋa öldimü,

Esiz ažun qaldïmu,

Özläk öčin aldïmu,

Emdi yüräk yïrtïlur.

(Alp Er To‘nga (Afrasiyob) o‘ldimi, Esiz dunyo qoldimi, Dunyo undan o‘chini oldimi, Endi yuraklar yaralanmoqda) (MK.I.77).

-oq, -ök yuklamasining misoli:

Taqï ma hekü ersä arzu tiläk,

Bayat-oq bolu bersü arqa yöläk. –

Tag‘in qanday tilak va orzularing bo‘lsa, xudoning o‘zigina madadkor bo‘laversin (QB.118).

uš yuklamasining misoli: E bilgä, özüm uš tapuğčï seŋä. – Ey dono, o‘zim sening xizmatingdadirman (QB.200).

-mat, -mät yuklamasining misoli: Seni sen-mät öggil, kesildi sözüm. – Seni sening o‘zinggina hamd qil, so‘zimni kesdim (QB.32).

“Chig‘atoy turkiysi”da bular bilan bir qatorda ayā, xud, ham, ā yuklamalari ham amal qilgan. Ayrimlariga misol keltiramiz.

-la,-lä yuklamasi. Husayn Boyqaro she’ridan:

Ey köŋül gardun baliyat tašïnï yağdurdï-la,

Har taraf sabrïm üyi divārïnï sïndurdï-la (Maj.142).

Ushbu yuklama ayrim o‘zbek shevalarida hozir ham ishlatiladi. Masalan, andijon shevasida: Bu xabarnï barïp-la aytdïm.
S o‘ r o q v a t o p sh i r i q l a r:

Lutfan so‘zlarni turkumlarga ajratish prinsiplarini tushuntiring.

Yodgorliklar tilida ot turkumining hozirgi turkiy tillardan farqlanuvchi muhim belgilarini izohlang.

Son va uning muhim belgilarini o‘rnaklar ko‘magida ochiqlab bering.

Lutfan olmoshlarning tarixiga qisqacha ta’rif bering.

Fe’l va uning kategoriyalariga ta‘rif bering.

Ot, sifat, ravish va fe’llarning yasalishiga jiddiy e’tibor qarating. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning vazifasi, qanday ma’noli so‘zlar yasayotganini aniqlab, umumiy xulosalar bering.

Hozirgi o‘zbek tilidan farq qiluvchi yordamchi so‘zlarga e’tibor bering va ularning vazifasini tushuntirib bering.