Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Qadimgi turklarda fasl. Bir yil to‘rt faslga ajraladi. Bular: yaz – ko‘klam, yay – yoz, küz – kuz, qïš – qish. Bulardan yaz so‘zi hozir iste’moldan chiqqan, o‘rnida “ko‘klam”, “bahor” so‘zlarini ishlatamiz. “Yoz”ni bildiruvchi yay so‘zida tovush o‘zgarishi yuz berib, yaz ga aylangan. Shunga qaramay, ularning qoldiqlari ayrim so‘zlarimizda uchrab turadi. Masalan, bolalar qo‘shig‘ida kechgan Läyläk keldi, yaz boldï jumlasidagi yaz so‘zi “ko‘klam, bahor”ni bildiradi. Yoki hozirgi yaylaw so‘zining o‘zagi yay (yoz) bilan bog‘liq: yay+la+ğ/w – “yaylov, yozni o‘tkazadigan, yozlaydigan joy”. Qiyoslang: qïšla+q – “qishloq, qishni o‘tkazadigan, qishlaydigan joy”. Hozir biz qo‘llayotgan yaylaw, qïšlaq so‘zlari tarixan qishda qishloqlarga ko‘chib kelib, yozda esa yaylovga chiqib kun kechiruvchi chorvachilar hayoti bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan.

Qadimgi turk taqvimiga ko‘ra yil yaz (ya’ni ko‘klam) bilan boshlanib, mavsum qïš bilan tugaydi.

Shunisi borki, turklar tasavvurida yilning to‘rtala fasli bir-biriga teng emas. Fasl – tabiatning bir yildagi mavsumiy o‘zgarishidir. Havoning o‘zgarishiga qarab, fasllar surilib ham turadi. Bundan tashqari, Yer yuzining turli nuqtasida fasllar almashinuvi har xil. Masalan, Oltoy o‘lkalarida yozga qaraganda qish uzoq davom etadi. Boshqa turk o‘lkalarida esa buning aksi. Fasllarning mavsumiy hodisa ekanligi xalq tafakkurida yaxshi aks etgan. Kuzda kunlar erta sovib, qor tushsa, “bu yil qish erta keldi”, deb qo‘yamiz. Yoki ko‘klamda sovuqning zahri ko‘tarilavermasa, “qish cho‘zilib ketdi” deymiz. Demak, qish ham o‘sha yili shunchalik uzoq davom etgan bo‘ladi.

Chamasi, kishilikning ilk tasavvurlarida boshlab “qish” bilan “yoz” tushunchasi shakllangan. Biridan ikkinchisiga o‘tuvchi – oraliq fasllar tushunchasi keyin qo‘shilgan bo‘lishi kerak. Shuning singari, ilk tasavvurlarda “kun” bilan “tun” tushunchasi shakllangan. Ularni bog‘lab turuvchi, biridan ikkinchisiga o‘tuvchi vaqt birliklari haqidagi tasavvurlar esa keyinchalik yuzaga kelgan ko‘rinadi.