Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

So‘zning tarkibi
So‘zlar tuzilishiga ko‘ra tub va yasama bo‘ladi. Tub so‘zlar asli muayyan ma’noni bildiruvchi morfem birlikdir. Ot, sifat, son, fe’l singari mustaqil so‘z turkumlari ham, shuningdek, yordamchi so‘z turkumlari ham tub so‘zlar bo‘luvi mumkin. Masalan, otlar: ï – “o‘simlik, buta”, ot – “dori-darmon”, ig – “kasallik”, qaz – “g‘oz”, qoñ – “qo‘y”, söz – “so‘z”; fe’llar: ba- “bog‘la-”, te- “de-”, ay- “ayt”, uq- “uq”, al- “ol-”, ked- “kiy-”, ber- “ber-”, ürk- “hurk” va b. Yasama so‘zlar esa o‘zakka yasovchi qo‘shimcha qo‘shish yoki mustaqil so‘zlarning grammatik birikishi bilan yuzaga keladi.

So‘z tarkibi deyilganda, o‘zak, negiz hamda so‘zning sintaktik munosabatini ta’minlovchi turli qo‘shimchalarning birligi, so‘zning morfologik tizimi (strukturasi) tushuniladi. So‘z tarkibini tahlil qilishda, avvalo, leksik hamda grammatik ma’no anglatuvchi komponentlarni ajratib olish lozim. So‘z tarkibi leksik hamda grammatik ma’no anglatuvchi komponentlar birligidan iborat bo‘ladi.

So‘zning leksik ma’no bildiruvchi komponentlariga o‘zak hamda negiz kiradi. O‘zak – so‘zning eng kichik leksik ma’noli bo‘lagi. Negiz esa so‘zning ma’nosini beruvchi, eng katta leksik ma’noga ega bo‘lgan bo‘lagidir. Masalan: tïn- fe’liga ot yasovchi -č qo‘shimchasini qo‘shib, tïnč oti yasalgan. tïnč so‘zining o‘zagi (eng kichik leksik ma’noli bo‘lagi) tïn-, negiz esa ot yasovchi -č qo‘shimchasini qo‘shish natijasida hosil bo‘lgan tïnč so‘zidir. Endi bu so‘zga -ï qo‘shimchasini qo‘shib, tïnčï fe’lini yasaymiz. Bunday holda negiz ham o‘zgaradi: yangi yasalgan so‘z negiz bo‘ladi. Lekin o‘zak o‘sha-o‘sha turaveradi. Shuning uchun bir o‘zakdan yasalgan so‘zlarni o‘zakdosh so‘zlar deb ataymiz. Keltirilgan tïnč, tïnčï so‘zlari o‘zakdosh (bir o‘zakdan yasalgan) so‘zlardir. Demak, tïnčï so‘zining tarkibi shunday: tïn+č+ï = tïn->tïnč>tïnčï-. Yana bir misol: qatïğtï (qattiq qilib, mahkam qilib) so‘zining tarkibi shunday: “qot-” anglamidagi qat- fe’liga sifat yasovchi -ïğ qo‘shimchasini qo‘shib qatïğ so‘zi, unga esa -tï ravish yasovchisini qo‘shib qatïğtï so‘zi yasalgan. Bu so‘zni o‘zak-negizga ajratish tartibi ham yuqoridagi so‘z kabidir: qat-> qatïğ>qatïğtï.

So‘zning grammatik ma’no bildiruvchi komponentlariga qo‘shimchalar kiradi. Muhimi shundaki, so‘z tarkibiga yasovchi qo‘shimchalargina emas, yasovchi bo‘lmagan qo‘shimchalar (so‘z o‘zgartuvchi, shakl yasovchi) ham kirib ketadi. Chunki ularning bari so‘zni shakllantirishga, uning leksik-semantik, morfologik, sintaktik-stilistik o‘rnini ta’minlashga xizmat qiladi.

Til tarixida ham qo‘shimchalar uch xil ko‘rinishda uchraydi: so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartuvchi va shakl yasovchi.