Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Yuklamalar 
 
Yuklamalar  so‘z  va  gapga  qo‘shimcha  ma’no  yuklaydi. 
Ular  so‘roq,  taajjub,  kuchaytiruv  va  ta’kid,  ayiruv,  inkor 
ma’nolarini bildiradi.  
Qadimgi  turkiy  tilda  yuklamalar  ikki  xil  ko‘rinishda 
uchraydi:  qo‘shimcha  shakliga  kelib  qolgan  yuklamalar  va 
so‘z-yuklamalar. 
Yämä  yuklamasi  ta’kidni  bildiradi:  Ältäris  qağan 
qazğanmasar,  udu  bän  özüm  qazğanmasar,  äl  yämä,  bodun 
yämä  yoq  ärtäči  ärti,  qazğantuqïn  üčün,  uduğuzum, 
qazğantuqum üčün äl yämä äl boltï, bodun yämä bodun boltï. – 
Eltarish  xoqon  zafar  qozonmaganida,  uning  bilan  mening 
o‘zim zafar qozonmaganimda,  yurt ham,  xalq ham yo‘q bo‘lar 
edi.  (Xoqon)  zafar  qozongani  uchun,  mening  xushyorligim, 
zafar  qozonganim  uchun,    el  ham  el  bo‘ldi,  xalq  ham  xalq 
bo‘ldi (Ton.54
–
56). 
Yodgorliklar  tilida  -mu,  -mü  /  -mï,  -mi  so‘roq  yuklamasi, 
ta’kidni  bildiruvchi  -la,-lä;  -ču,  -čü;  -oq,  -ök;  -mat,  -mät;  uš 
yuklamalari amal qilgan. 
-mu,  -mü  so‘roq  yuklamasining  misoli:  Qağan-mu  qïsayïn 
tädim. – Xoqonni-mi qistayin dedim (Ton.5). Ayur: körmädiŋ-
mu bu xaqan yüzin. – Aytur: Ko‘rmadingmi  bu  xoqon  yuzini? 
(QB.79). 
She’rda shunday kelgan: 
Alp Er Toŋa öldimü, 

---

 
202
Esiz ažun qaldïmu, 
Özläk öčin aldïmu, 
Emdi yüräk yïrtïlur. 
(Alp  Er  To‘nga  (Afrasiyob)  o‘ldimi,  Esiz  dunyo  qoldimi, 
Dunyo  undan  o‘chini  oldimi,  Endi  yuraklar  yaralanmoqda) 
(MK.I.77). 
-oq, -ök yuklamasining misoli:  
Taqï ma hekü ersä arzu tiläk, 
Bayat-oq bolu bersü arqa yöläk. – 
Tag‘in qanday tilak va orzularing bo‘lsa, xudoning o‘zigina 
madadkor bo‘laversin (QB.118).  
 uš yuklamasining misoli: E bilgä, özüm uš tapuğčï seŋä. – 
Ey dono, o‘zim sening xizmatingdadirman (QB.200). 
-mat,  -mät  yuklamasining  misoli:  Seni  sen-mät  öggil, 
kesildi  sözüm.  –  Seni  sening  o‘zinggina  hamd  qil,  so‘zimni 
kesdim (QB.32). 
“Chig‘atoy  turkiysi”da  bular  bilan  bir  qatorda  ayā,  xud, 
ham,  ā  yuklamalari  ham  amal  qilgan.  Ayrimlariga  misol 
keltiramiz. 
-la,-lä yuklamasi. Husayn Boyqaro she’ridan: 
Ey köŋül gardun baliyat tašïnï yağdurdï-la, 
Har taraf sabrïm üyi divārïnï sïndurdï-la (Maj.142). 
Ushbu  yuklama  ayrim  o‘zbek  shevalarida  hozir  ham 
ishlatiladi.  Masalan,  andijon  shevasida:  Bu  xabarnï  barïp-la 
aytdïm. 
 
S o‘ r o q  v a  t o p sh i r i q l a r: 
  
Lutfan so‘zlarni turkumlarga ajratish prinsiplarini tushuntiring. 
Yodgorliklar  tilida  ot  turkumining  hozirgi  turkiy  tillardan 
farqlanuvchi muhim belgilarini izohlang.  
Son  va  uning  muhim  belgilarini  o‘rnaklar  ko‘magida  ochiqlab 
bering.  
Lutfan olmoshlarning tarixiga qisqacha ta’rif bering. 
Fe’l va uning kategoriyalariga ta‘rif bering. 

---

 
203
Ot, sifat, ravish va fe’llarning yasalishiga jiddiy e’tibor qarating. 
So‘z  yasovchi  qo‘shimchalarning  vazifasi,  qanday  ma’noli  so‘zlar 
yasayotganini aniqlab, umumiy xulosalar bering. 
Hozirgi  o‘zbek  tilidan  farq  qiluvchi  yordamchi  so‘zlarga  e’tibor 
bering va ularning vazifasini tushuntirib bering.