Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

er- to‘liqsiz fe’li 
 
Hozirgi  o‘zbek  tilida  e-  to‘liqsiz  fe’l  bo‘lib,  u  edi,  ekän, 
emiš, emäs, esä singari  shakllarda amal  qiladi.  Bulardan emäs 
bo‘lishsiz fe’llar yasaydi, esä bog‘lovchidir. 

---

 
195
To‘liqsiz  fe’lning  edi,  ekän,  emiš  shakllari  alohida 
qo‘llanilmaydi,  lekin  fe’llar  bilan  qo‘llanilganda  harakat-
holatning  davomiyligini  bildiradi.  Otlar  (ism  guruhidagi 
so‘zlar) bilan qo‘llanilganda esa uni kesimga aylantiradi va b. 
Hozirgi e- to‘liqsiz fe’li qadimgi turkiy tilda är-~er-, uning 
zamon, 
mayl 
shakllari 
esa 
ärdi~erdi, 
ärkän~erkän, 
ärmiš~ärmis  /  ermiš~ermis,  ärmäz~ärmäs  /  ermäz~ermäs, 
ärsä~ersä shakllarida qo‘llanilgan.  
Ma’lumki,  är-~er-  avval  mustaqil  bo‘lib,  keyinchalik 
to‘liqsiz  fe’lga  aylangan.  U  yozma  yodgorliklar  tilida  ikki  xil 
ko‘rinishda uchraydi:  
1) Hozirgi o‘zbek tilida bo‘lgani singari to‘liqsiz fe’l bo‘lib 
keladi:  Türk  bodun  Tabğačqa  körür  ärti.  –  Turk  xalqi 
Tabg‘achga  qaram  edi  (Ton.1);  Äki  ülügi  atlïğ  ärti,  bir  ülügi 
yadağ ärti. – Ikki qismi otlig‘ edi, bir qismi yayov edi (Ton.4). 
2)  Mustaqil  fe’l  bo‘lib,  “mavjudlik”  ma’nosini  bildiradi. 
Misollarga  e’tibor  bering:  Näŋ  näŋ  sabïm  ärsär,  bäŋgü  tašqa 
urtum.  –  Har  qanday  so‘zim  bo‘lsa,  mangu  toshga  yozdim 
(Ka.11); Anča qazğanmïs, itmis älimiz, törümiz ärti. – Shunday 
qozonilgan, tiklangan elimiz, hukumatimiz (bor) edi (K.12); Ol 
antağ  osuğluğ  čoğluğ  yalïŋlïğ  küčlüg  küsünlüg  elig  xannïŋ 
uluğï  xatunïnta  toğmïš  körgäli  sewiglig,  körklüg  meŋizlig  üč 
oğlanï  erti.  –  O‘sha  tadbirli-cho‘g‘li,  shon-shavkatli  elig 
xonning katta xotinidan tug‘ilgan ko‘rkli-suyukli,  istarasi  issiq 
uch  o‘g‘loni  bo‘lar  edi  (AYar.270);  Et-öz  ersär,  beksiz 
meŋüsüz titir. – Et-o‘z mavjud bo‘lsa, beqaroru, o‘tkinchi turur 
(AYar.272). 
Yodgorliklarda  er-  fe’li  erdilär  erdi,  erdi  ersä  shakllarida 
ham  uchraydi.  Masalan,  “O‘g‘uzxoqon”  dostonida:  Ošul 
oğulnuŋ öŋlügi čïrağï kök erdi, ağïzï ataš qïzïl erdi, közläri al, 
sačlarï,  qašlarï  qara  erdilär  erdi.  –  O‘sha  o‘g‘ilning  yuz-
chiroyi ko‘rkli edi, lablari otash misol qizil edi, ko‘zlari xumor, 
sochlari, qoshlari qora edi (OD.1.5–7). 

---

 
196
“Qutadg‘u  bilig”da:  Uδïr  erdiŋ  ersä,  tur  ač  emdi  köz.  – 
Uxlayotgan ersang, tur, endi ko‘zingni och  (QB.80). 
Hozirgi  kimsä  so‘zi  tarixan  kishilikni  bildiruvchi  kim 
hamda  “mavjudlik  (сущeство)”  ma’nosidagi  ersä  so‘zlarining 
birikuvidan  yasalgan:      kimsä.  Yoki  hozirgi  närsä 
so‘zi “buyum, narsa” ma’nosidagi näŋ hamda ersä so‘zlarining 
birikuvidan  hosil  bo‘lgan:  närsä.  Yana  qiyoslang: 
o‘zbek  tili  tarixida  qo‘llangan  nämärsä(  so‘zi 
“narsa, buyum” ma’nosini bildiradi.