Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Kelasi zamon fe’li 
 
Kelasi zamon fe’li -ğay, -qay, -gäy, -käy affiksi bilan hosil 
qilinadi.  Bo‘lishsiz  shakli  -mä,  -ma  qo‘shimchasini  qo‘shish 
bilan hosil qilinadi. 
Amtï  ečim  taluyqa  barïp  erdäni  kelürsär,  taqï  ağïrlïğ 
bolğay,  men  taqï  učuz  bolğay-men,  tep  saqïntï.  –  “Agar  akam 
dengizga  borib  javohir  keltirsa,  u  yana  ham  qadr  topadi,  men 
esa yana qadrsiz bo‘laman”, – deb o‘yladi (AT.284). 
Boδun tili yawlaq, seni sözlägäy, 
Kiši qïlqï kirtüč, etiŋni yegäy. – 
Xalqning tili yomon, seni so‘zlaydi, 
Kishilarning fe’l-atvori hasadgo‘y, etingni yeydi (QB.164). 
Yodgorliklarda  kelasi  zamonning  -ğay,  -qay,  -gäy,  -käy 
affiksi -ğa, -qa, -gä, -kä shaklida  ham qo‘llaniladi:  Biligsiz ne 
bilgä  bilig  qïymatï.  –  Bilimsiz  bilimning  qadrini  qaerdan  ham 
bilardi (QB.462). 
 “Kitob-i  tarjumon-i  turkiy”da  ta’kidlanishicha,  “qipchoq 
tili”da  kelasi  zamonning  tinglovchi  birligi  fe’l  o‘zagiga  -ğa-
sen,  bo‘lishsiz  shakli  -maya-sen  qo‘shimchasini  qo‘shish  yo‘li 
bilan  hosil  qilingan:  čïzğa-sen  –  yozajaksan,  čïzmaya-sen  – 

---

 
192
yozmayajaksan.  Tinglovchi  ko‘pligida  bo‘lishli  va  bo‘lishsiz 
holatidagi -sen o‘rnida -siz qo‘llaniladi. 
Kelasi  zamonning  o‘zga  birligi  fe’l  o‘zagiga  -ğay,  -gäy 
bo‘lishsiz shakli -mağay, -mägäy qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li 
bilan  hosil  qilinadi:  čïzğay  –  yozajak,  čïzmaya  (čïzmağay?)  – 
yozmayajak. O‘zga ko‘pligi o‘zga bo‘lishli va bo‘lishsiz birlik 
shakliga -lar, -lär qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi.  
So‘zlovchi  ko‘pligi  fe’l  o‘zagiga  -ğa-biz,  bo‘lishsiz  shakli 
esa  -maya-biz  qo‘shimchasini  qo‘shish  bilan  hosil  qilinadi: 
čïzğa-biz  –  yozajakmiz,  čïzmaya-biz  –  yozmayajakmiz. 
So‘zlovchi  birligida  bo‘lishli  va  bo‘lishsiz ko‘plik holatidagi -
biz o‘rnida -men qo‘llaniladi (KTT.67–68).  
“Attuhfatu-z-zakiyatu  fillug‘atit  turkiya”da  yozilishicha, 
sifatdoshning  -asï,  -äsi  qo‘shimchasi  ham  kelasi  zamon 
fe’lining  belgisidir:  keläsimän,  keläsisän,  keläsisiz,  keläsi, 
keläsilär.  Turkmanlar  bu  fe’l  uchun  keläjäkmän,  keläjäkbiz 
shaklini,  ba’zan  keläsärmän,  keläsärbiz  ni  ham  qo‘llaganlar 
(AZFT.121). 
Eski  o‘zbek  tili  davrida  kelasi  zamon  -qu,  -kü  /  -ğu,  -gü 
affiksiga shaxs-son, ba’zan turur~durur > -dur, -dür / -tur, -tür 
ni qo‘shish bilan ham hosil qilingan. Masalan, Sak. da: salğum, 
tapquŋ, körgüsi, sorğusï-dur.