Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
 

---

 
189
O‘tgan zamon fe’li 
 
Yozma  yodgorliklar tilida o‘tgan zamon -dï,  -di /  -tï,  -ti;  -
duq,  -dük  /  -tuq,  -tük;  -mïš,  -miš  /  -mïs,  -mis  qo‘shimchalari 
bilan  hosil  qilingan.  Bulardan  -dï,  -di  /  -tï,  -ti  qo‘shimchasi 
turkiy  tillarning  tarixiy  taraqqiyoti  davomida  keng  amal  qilib 
kelmoqda.  U  aniq  o‘tgan  zamonni  anglatadi:  keldim,  keldik, 
keldiŋ, keldiŋiz, keldi, keldilär; ketti, oquttï, jattï. 
O‘tgan  zamon  fe’lining  o‘zga  birligi  -dï,  -di  /  -tï,  -ti, 
bo‘lishsiz  shakli  -madï,  -mädi  qo‘shimchasi  bilan  hosil 
qilinadi.  Misoli:  Türk  bodun  ölti,  alqïntï,  yoq  boltï,  türk  sir 
bodun  yärintä  bod  qalmadï.  –  Turk  xalqi  o‘ldi,  tugadi,  yo‘q 
bo‘ldi,  turk  sir  xalqi  yerida  (hech  bir)  urug‘  qolmadi.  (Ton.3–
4). 
O‘zga 
ko‘pligi 
o‘zga 
birlik 
shakliga 
-lar, 
-lär 
qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi. 
O‘tgan zamon fe’lining so‘zlovchi birligi -dïm, -dim / -tïm, 
-tim, bo‘lishsiz shakli -madïm, -mädim qo‘shimchasini qo‘shish 
bilan hosil qilingan. 
O‘tgan  zamon  fe’lining  tinglovchi  birligi  -dïŋ,  -diŋ,  -tïŋ,  -
tiŋ,  bo‘lishsiz  shakli    -madïŋ,  -mädiŋ  qo‘shimchasi  bilan 
yasaladi:  čïzdïŋ –  yozding,  čïzmadïŋ –  yozmading.  Tinglovchi 
ko‘pligi -dïŋïz, -diŋiz, -tïŋïz, -tiŋiz, bo‘lishsiz shakli -madïŋïz, -
mädiŋiz  qo‘shimchasi  bilan  yasaladi:  čïzdïŋïz  –  yozdingiz, 
čïzmadïŋïz – yozmadingiz. 
Mahmud Koshg‘ariyning yozishiga qaraganda, -duq, -dük / 
-tuq,  -tük  qo‘shimchasi  o‘g‘uz  va  qipchoqlarning  tillariga  xos 
(MK.II.52–65).  Muhim  xususiyati  shundaki,  bu  qo‘shimcha 
bilan  qo‘llangan  fe’l  shaxs-sonda  tuslanmaydi,  qanday  bo‘lsa, 
shunday ko‘rinishda turaveradi.  Shaxs-sonni gapdagi olmoshlar 
anglatadi:  men ya qurduq – men  yoy  yasadim,  biz ya qurduq – 
biz  yoy  yasadik,  ol  keldük  –  u  keldi,  olar  ewgä  kirdük  –  ular 
uyga kirdilar (MK.II.64–65). 

---

 
190
“Kitob-i  tarjumon-i  turkiy”da  ta’kidlanishicha,  so‘zlov-
chilar tomonidan birgalikda bajarilgan ish-harakat (so‘zlovchi-
ning  boshqalar  bilan  birgalikdagi  ish-harakati)  -dïğ,  bo‘lishsiz 
shakli  esa  -madïğ  qo‘shimchasi  bilan  hosil  qilinadi:  čïzdïğ  – 
yozdik, čïzmadïğ – yozmadik (KTT.66). Hozirgi o‘zbek adabiy 
tilida  bu  qo‘shimchaning  yolg‘iz  -dik  varianti  amal  qilmoqda: 
bardik,  yazdik,  aytdik  (og‘zaki  nutqda:  ayttik),  keldik,  ketdik 
(nutqda: kettik) va b. 
Qadimgi  grammatik  asarlarda  sifatdoshning  -mïš,  -miš  /  -
mïs,  -mis,  ravishdoshning  -ïp,  -ip  /  -ïb,  -ib  qo‘shimchasi  ham 
o‘tgan  zamon  belgisi  sifatida  talqin  etilgan  (AZFT.120–121). 
Birinchisining  birlikdagi  misoli:  kelmiš,  ketmiš,  yatmïš; 
ko‘plikda: kelmišlär, ketmišlär, jatmïšlar. Grammatik asarlarda 
ta’kidlanuvicha,  bu  fe’l  ko‘z  bilan  ko‘rganda  emas,  faqat 
eshitganlik  haqidagi  xabarni  anglatadi.  Ular  shaxs-son 
qo‘shimchalari  bilan  ham  qo‘llanadi:  kelmišmän,  kelmišsän, 
kelmišsiz, qalmïšbiz. 
Ikkinchi  belgi  bilan  qo‘llanganda:  keliptür.  So‘zlovchi 
uchun: 
keliptürmän, 
keliptürmiz. 
Tinglovchi 
uchun: 
keliptürsän, keliptürsiz, keliptür, keliptürlär.