Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
So‘zlarni juftlash orqali yangi so‘z yasash 
 
So‘zlarni  juftlash  yo‘li  bilan  yangi  ma’no  hosil  qilish, 
asosan, badiiy matnlarga xos.  
Ko‘k turk bitiglarida ot va sub so‘zlari juft holda qo‘llanib, 
“dushman,  yov”  ma’nosini  anglatadi:  Biriki  bodunuğ  ot  sub 
qïlmadïm.  –  Birikkan  xalqni  (bir-biriga)  o‘t-suv  [ya’ni  yov] 
qilmadim (K.27). 
Bitiglarda yer va sub so‘zlari juft holda qo‘llanib, “tuproq, 
o‘lka, yurt, vatan” ma’nosini anglatgan: Kögmän yer-sub idiziz 
qalmazun  tiyin.  –  Ko‘gman  yer-suvi  egasiz  qolmasin  deya 
(K.20).  Täŋri  Umay  ïduq  yer-sub  basa  berti  erinč.  –  Tangri 
Umay bilan yer-suv(imiz yovni) bosib berdiku (Ton.38).  
Alqïš  so‘zi  “olqish,  maqtov,  madh”  degan  ma’noni 
anglatadi.  U  alqïš  ötüg  shaklida  ham  qo‘llaniladi,  bunda 
“ibodat, duo” degan ma’noni bildiradi. 
Yoki:  äw  so‘zi  “uy”  degani,  matnlarda  äw  barq  shaklida 
ham  qo‘llaniladi,  bu  shakli  “uy-joy,  turar  joy;  ro‘zg‘or” 
ma’nolarini  beradi.  Shuning  singari:  anïğ  yawlaq  –  yomon, 
bo‘lmag‘ur,  aš  ičkü  –  ovqat,  iš  tuš  –  teng-tush,  o‘rtoqlar, 
og‘aynilar. 
Adaš so‘zi  “o‘rtoq” degani,  matnlarda adaš qudaš  shaklida 
ham  qo‘llaniladi,  bu  “do‘stlar,  yoru  birodorlar”  ma’nosini 
beradi. 

---

 
144
Yoki  ät  –  “go‘sht,  tana”,  öz  –  “o‘zlik”,  ätöz  esa  “vujud, 
jism, tana” ma’nosini beradi. 
QB,  6  da:  tüš-teŋ.  So‘z  tarkibidagi  tüš  ham  “teng” 
ma’nosidadir,  tüš-teŋ 
–
  “tengdosh,  tenqur”  degani.  Yoki,  yana 
solishtiring,  hozirgi  o‘zb.:  teŋqur.  Qadimgi  turkiy  tilda:  qur  – 
“esh,  teng”  degani.  Chog‘ishtiring,  X.36  da:  qur  boltï 
–
  esh 
bo‘ldi.    
Hozirgi  o‘zbekchada  uwalï-juwalï  so‘zimiz  bor.  Bu  so‘z 
qadimgi  turkiy  tildagi  uya  so‘ziga  bog‘lanadi.  Qadimgi  turkiy 
tilda uya  ikki  ma’noda qo‘llanilgan: 1)  birodar,  yaqin kishilar, 
tug‘ishganlarni  anglatgan  (E.15.3;  MK.I.113).  Bu  so‘z  Adib 
Ahmad  Yugnakiyning  “Hibatu-l-haqoyiq”  asarida 
ham 
uchraydi:  Ata  bir,  ana  bir,  uyalar,  bu  halq. 
–
  Ota  bir,  ona  bir, 
barcha  xalq  qardosh,  birodordir  (AH.291).  Asar  ko‘chirilgan 
davr  tilida  uya  so‘zining  “birodor,  do‘st”  ma’nosi  unutilgan 
ko‘rinadi.  Shuning  uchun  bo‘lsa  kerak  asarning  S  nusxasida 
uyalar  so‘zining  ostiga  birādarān  deb  yozib  qo‘yilgan.  2) 
“yashash joyi, uya” ma’nosini anglatadi. Masalan, İB da: uya – 
in, uya. 
Uya  so‘zining  “yashash  joyi,  uya”  ma’nosi  hozirgi  o‘zbek 
tilida  ham  bor:  Quš  uyasïda  körgänini  qïladï.  Turk  tilida  bu 
so‘z  yuva  shaklida  qo‘llanmoqda:  Yuvayï  yapan  diši  quštur 
(Uyani  qurgan  moda  qushdir).  Hozirgi  o‘zbek  tilidagi  uwalï-
juwalï  tuzilishiga  ko‘ra  juft  so‘zdir:  uwa~yuwa~juwa  –  bir 
so‘zning 
turli 
fonetik 
variantlari 
bo‘lib, 
u 
“avlod, 
tug‘ishganlar” ma’nosini beradi. Uwalï-juwalï so‘zi tarkibidagi 
birinchi  -lï  qadimgi  turkiy  tilda  amal  qilgan  teng 
bog‘lovchining  qoldiq  shaklidir.  Keyingisi  esa  hozir  sifat 
yasovchi  sifatida  tushuniladi.  Ushbu  so‘z  ayni  shaklda 
“serfarzand, avlodli” ma’nosida. 
Yozma  yodgorliklarda  so‘zlarni  takrorlash  yo‘li  bilan  ham 
yangi  ma’no  hosil  qilinadi.  Masalan,  adruq  –  “ayri”  degani, 
matnlarda adruq adruq shaklida ham qo‘llaniladi, bu “turli, har 
xil” ma’nosini beradi. 
 

---

 
145
S o‘ r o q  v a  t o p sh i r i q l a r: 
 
Lutfan 
o‘z 
bilgingizcha 
o‘rnaklar 
ko‘magida 
so‘zlarni 
morfemaga ajratish yollarini tushuntiring. 
Hozirgi  o  ‘zbek  tilidagi  yaylaw,  yulduz,  quyaš,  zorğa  so‘zlarini 
tarixan qanday morfemalarga ajratish mumkin?   
Til tarixida so‘z yasalishining qanday yollari amal qilgan?