1.2. Yaponiya tashqi siyosatining shakillanish bosqichlari va doktrinal
jihatlari
1947-yil Konstitutsiya tomonidan belgilangan Yaponiya tashqi siyosatining
asosiy mas'uliyati Milliy Diet (bikameral qonunchilik palatasi) tomonidan umumiy
nazorat qilinishi lozim. Milliy Diet quyi va yuqori kamerali tizimdan iborat bo’lib,
uylarning har biri tashqi aloqalar qo'mitasiga ega. Ularning har biri Yaponiya bosh
vaziridan xorijiy aloqalar bo’yicha davriy hisobot olib boradi. Xorijiy aloqalar
bo’yicha hisobotlar qo’shma yig’ilishlarda Milliy Diet komissiyasi tomonidan
muhokama etiladi. Xorijiy mamlakatlar bilan shartnomalar Milliy Diet tomonidan
ratifikatsiya qilinadi. Davlati rahbari sifatida, imperator xorijiy elchilarni qabul
qilish va Milliy Diet tomonidan ratifikatsiya qilingan xorijiy shartnomalarni ko’rib
chiqish vazifasini bajaradi. Umumiy olib qaraganda, konstitutsiyaviy tizimga
asosan bosh vazir yirik tashqi siyosat qarorlarini chiqarishda oxirgi so’z aytish
huquqiga ega
2
.
Urushdan keying bosqich.
Ikkinchi jahon urushidan keying davr mobaynida
Yaponiya iqtisodiy o'sishga bor e’tiborini qaratgan. Mintaqaviy va global
siyosatini AQSH hukumati bilan hamohanglashtirgan holda, 1947-yili tinchlik
tamoyillariga asoslangan yangi konstitutsiya ishlab chiqilgan. Unga ko’ra
Yaponiya global siyosiy muammolarda passiv rol o’ynaydi. Boshqa davlatlar bilan
aloqalar asosan iqtisodiy aloqalarni kengaytirish va tashqi ishlar bo’yicha siyosiy
betaraflikni saqlab qolish siyosatini mujassamlashtirgan edi. Bu siyosat
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 3.
2
Cooney, Kevin J. Japan's Foreign Policy Since 1945. 2006.3 Novem.
“Zenhōigaikō”, ya’ni hamma tomonlama diplomatiya deb atagan. Ayni shu siyosat
Yaponiyaning iqtisodiy kuch sifatida o'sishiga yo'l yaratgan bo’lsada, lekin
mamlakat ittifoqchisi, Amerika Qo'shma Shtatlari bilan tuzilgan xavfsizlik va
iqtisodiy barqarorlik shartnomasi eng muhim omil hisoblanardi
1
.
1950-1960 yillardagi tashqi siyosat shakillanishi
Yaponiya 1952-yilda o’z suverenitetini qaytargan holda mustaqil davlat
sifatida xalqaro hamjamiyatga qayta kirib keldi, ayni paytda dunyo Sovet Ittifoqi
va Amerika Qo'shma Shtatlari boshchilik qilayotgan qarama qarshi lagerlar, ya’ni
Sharq va G'arb o'rtasidagi Sovuq urush bilan yashab kelmoqda edi.1951-yil 8-
senatbrda San-Fransisko shahrida XXR va Sovet Ittifoqidan tashqari boshqa
gegemon davlatlar bilan imzolangan Yaponiya bilan Tinchlik Shartnomasi (28-
aprel, 1952-yil kuchga kirgan) Yaponiyaning neytrallashuviga olib kelardi,
Yaponiya, asosan, AQSH ga bog’lanib qolgan ittifoqchi davlat sifat sifatida o’z
zaminida AQSH ning harbiy baza va qo’shinlarini saqlab turishda davom etdi.
Yaponiyaning 1950 va 1960-yillardagi tashqi siyosat harakatlari uch asosiy
printsipga asoslangan:
xavfsizlik va iqtisodiy munosabatlarda AQSh bilan yaqin hamkorlik;
Yaponiyaning o'z iqtisodiy ehtiyojlariga muvofiq erkin savdo tizimi
qo’llab-quvvatlash;
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) orqali xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish.
Ushbu tamoyillar muvaffaqqiyatli ravishda amalga oshirildi va keyingi
birinchi ikki o'n yillik davomida jadal ravishda iqtisodiy tiklanish va o'sishga
ko'maklashdi
2
.
1970 –yillardagi tashqi siyosati shakillanishi.
1970-yilda, urushdan keyingi
tashqi siyosatdagi asosiy tamoyillar o'zgarmadi, lekin ichki va tashqi bosim tufayli
amaliy jihatdan siyosatga yangi nuqtai nazardan yaqinlashishni talab etardi. Garchi
AQSH bilan muhim xavfsizlik va iqtisodiy aloqalar bo’yicha hamkorlik yo’lga
1
http://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government/the_national_government
2
Inoguchi, Takashi. Japan's foreign policy in an era of global change //A&C Black, 2013.12 Novem.
qo’yilgan bo’lsada, ichki hukumatda tashqi siyosatni erkin ravishda olib borishga
bosim oshib borayotgan edi. Ayniqsa AQSH prezidenti Richard Niksonning
Xitoyga kutilmagan tashrifi va Sino-Amerika munosabatlari yaxshilanishini
ko’rsatardi. Bu tashrif tarixga “Nikson shoki” nomi bilan muhrlandi, bu esa Sino-
Yaponiya munosabatlarini qaytadan yo’lga qo’yishga undardi
1
.
1970-yillarni boshidagi mamlakatdagi ajoyib iqtisodiy o'sish Yaponiyani
iqtisodiy jihatdan dunyo miqyosida kuchli davlatga aylantirdi. Ayniqsa, bu kuch
yosh avlod o'rtasida g'urur va o'z-o'zini hurmat hissini hosil qilgan. Shuningdek
mustaqil tashqi siyosat o'z ifodasini ko’rsata boshlagan. Boshqa tomondan,
Yaponiyaning iqtisodiy jihatdan jadal ravishda o’sishi va chet el bozorlaridagi
ulushini kengaytirishi tashqi “iqtisodiy agressiya"ni o’sishiga olib kelgandi,
shuningdek bu esa mutanosib savdo siyosatini qabul qilishni talab qilardi. Osiyo-
Tinch okeani mintaqasidagi munosabatlarning o'zgarishi Yaponiya, Xitoy,
Amerika Qo'shma Shtatlari va Sovet Ittifoqi o’rtasidagi tashqi siyoasatni qayta
ko’rib chiqishga chorlar edi
2
.
1970-yillardagi
AQSHning
Vetnamda
olib
borgan
urushi
va
muvaffaqqiyatsizlikka uchrashi, shuningdek Yaponiyaning bu urushdan chetda
turishi Qo’shma Shatlarning Osiyada iqtisodiy va siyosiy dominantligini
yo’qotishiga olib kelardi. Bu esa AQSH-Yaponiyaning iqtisodiy, siyosiy aloqalar;
doimiy xalqaro valyuta tizimi, energetika, xavfsizlik sohasidagi shartnomalarini
xalqaro miqyosda so’rov ostiga qo’yardi. Ayni paytda har tomonlama diplomatik
aloqalarni qayta ko’rib chiqishga olib kelardi.
1970-yillar davomida jahon iqtisodiy aloqalridagi o’zgarishlar Yaponiyani
yanada mustaqil darajaga chiqishiga ruhlantirardi. Misol uchun neft to’g’ridan-
to’g’ri O’rta Sharqdan olib kelina boshlandi, bu esa G’arb davlatlari nazoratidagi
multi-kompanyalarga qaramlikni yo’q qilardi. Shuningdek boshqa muhim hom
ashyolar AQSH va uning ittifoqdosh davlatlaridan emas, boshqa mustaqil
1
Linus Hagström Relational Power for Foreign Policy Analysis: Issues in Japan’s China Policy, European Journal
of International Relations 11 (3): 2005. –P.395–430,
http://ejt.sagepub.com/content/11/3/395.abstract
2
Maslow, Sebastian, Ra Mason and Paul O’Shea, eds. Risk State: Japan’s Foreign Policy In An Age Of
Uncertainty //Ashgate, 2015. –P.202.
davlatlardan olib kelina boshlanishi Yaponiyani yanada mustaqil tashqi siyosat olib
borishiga zamin yaratardi.
Ko'p o'tmay, Erondagi islomiy inqilob va Afg’onistonning sovet harbiylari
tomonidan egallanishi 1979-yilda Yaponiya rahbarlarini AQSH bilan harbiyb
jihatdan hamkorlik olib borishiga undadi. Yaponiya rivojlanayotgan dunyo
mamlakatlari orasida Sovet Ittifoqi bilan iqtisodiy va boshqa hamkorliklarni
kamaytirishda muhim rol o’ynadi
1
.
Do'stlaringiz bilan baham: |