Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Фойдаланилган адабиётлар: 
1. Ражабов Х. Органик кимё тарихига доир материаллардан ўқув 
жараёнида фойдаланиш. Урганч давлат университети кичик босмахонаси. – 
Урганч. 2012. 139 б. 
2. Rajabov Kh.M, Eshchanov E.U. The methodology of using technology of 
collaboration in teaching organic chemistry course. Europӓische Fachhochschule 
European Applied Sciences – Stuttgart, Germany – 1/2 2013. р.90-92. 
3. Rajabov X.M, Bekiyeva N.E, Rahimova Q.A. Kimyo darslarida modulli 
ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodini qo‘llashning ta’limiy 
imkoniyatlari. “Ta’lim texnologiyalari” ilmiy-uslubiy jurnal -Toshkent.- №3(53). 
2015. 39-43 b.
4. Ражабов Х. Тарихий маълумотлардан фойдаланиш – кимё фани 
ўқитувчилари малакасини оширишнинг сифат ва самарадорлик омили. 
Замонавий таълим журнали -Т. -№ 12. 2015. 64-68 б. 
5. Ражабов Х. К вопросу о совершенствовании процесса преподавания 
химии. Химия в школе - М. -№8.2016.С. 36-38.
6. Ражабов Х. О реализации исторического материала в процессе 
преподавания химии. Проблемы современного образования -М. -№ 5, 2016. С. 
127-133. 
7. Аликберова Л.Ю, Рукк Н.С. Полезная химия: задачи и истории. – М. 
“Дрофа”, 2005.

---

78 
TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA BIOLOGIK MASALA VA 
MASHQLARDAN FOYDALANISHNING IMKONIYATLARI
Raxmatov U.E., Azimov I.T. (TDPU) 
Ta’lim – tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishning eng muhim omillardan biri 
o’quvchilar bilish faoliyati va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini oshirish hisoblanadi. 
Ta’lim jarayonida о‘quvchilar tomonidan biologik bilimlarni egallashlarida eng samarali 
usullardan biri biologik masalalardan foydalangan holda mavzu mazmunini yoritib 
berishdir. Hozirgi vaqtda har qanday fan o’qituvchisi oldida, shu jumladan, biologiya 
o’quv fani o’qituvchilari oldida turgan muhim vazifa o’quvchilarga fanlardan zamon 
talablariga mos ravishda bilim berish bilan birga ularning mantiqiy fikrlash, avval 
o’zlashtirgan bilimlarini yangi o’zlashtirilayotgan material bilan o’zaro bog’liqligi, sabab 
- oqibatlarini anglash, taqqoslash, umumlashtirish kabi qobiliyatlarini rivojlantirish 
sanaladi. 
Biologiya o’quv kursida masala va mashqlar juda katta ilmiy-amaliy ahamiyatga ega 
bo‘lishiga qaramasdan, bu muammo nazariy jihatdan barcha biologiya o’quv fani 
o‘qituvchilariga manzur bo‘ladigan darajada hal qilinmagan. 
Masala va mashqning tatbiq etishda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining turlari 
hamda o‘quvchilar bilish faoliyatini asos qilib olish kerak, o‘quvchilar bilish faoliyatini 
harakteri o‘qituvchining rahbarlik faoliyatiga hamda qaysi darsda qanday tipdagi masala 
yoki mashqlardan foydalanish usuliga bog‘liqdir. Masalan, o‘qituvchi biror mavzu 
bo‘yicha o‘quv materialini tushuntiradi va video yoki proektor yordamida shu mavzuga 
oid rasmlarni ko‘rsatib boradi, o‘quvchi o‘qituvchi so‘zlarini tinglab, idrok etadi va 
rasmlarni ko‘zdan kechiradi. Agar o‘qituvchi shu mavzu mazmun va mohiyatini ochib 
beradigan biror masala yoki mashqlarni o‘quvchilarga havola etsa, o‘quvchilar xotirasida 
bu mavzu mazmun mohiyati uzoq vaqt saqlanib qoladi. 
O‘quvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qilish xarakteri o‘qib, bilib olish 
jarayonida masala va mashqlarni uyg’un ravishda tatbiq etish o‘quvchilar tafakkuri va 
hatti – harakatlaridagi mustaqillik hamda faollik darajasini belgilab olishdan iborat. 
Biologiya o’quv kursida o‘quvchilarga asosan bilimlarni tayyor holda yoki yangi 
o‘zlashtirgan bilimlarni tasdiqlovchi va aniqlashtiruvchi dalil sifatida olinadigan masala 
va mashqlar o‘quvchilarni ancha mustaqil hamda kreativ xarakterdagi izlanishlarini 
oshirishga imkon beradi. 
O‘quvchilarning ko‘proq mustaqil fikr yuritishga qaratilgan masala va mashqlar, 
o‘quvchilar tomonidan kuzatishlar olib borishga, mantiqiy fikr yuritishga va xulosalar 
chiqarish yo‘li bilan o‘quvchilar o‘zlari yangi bilimlar olishini ko‘zda tutiladi. 
Masala va mashqlardan foydalanishda o‘quvchilar imkoni boricha ko‘proq mustaqil 
faoliyat ko‘rsatsalar, masala - mashqlardan biologiya o‘quv fanidagi mavzularni 
atroflicha tushunib olishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Har bir masala yoki mashq didaktik 
maqsadiga va o‘quv materialini mazmunining xususiyatlariga qarab qo‘llaniladigan 
bo‘lsa, ta’lim va tarbiyaviy ahamiyati yanada yuqori bo‘ladi. Natijada foydalaniladigan 
masala va mashqlar mavzu mazmunini ta’limiy va ta’sirchanlik ahamiyatini kuchaytiradi. 
Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan har qanday usul yoki innovatsion texnologiyalar 
ma’lum sharoitlarda o‘quv – tarbiya jihatidan yaxshi ta’sir ko‘rsatishi mumkin, lekin 

---

79 
imkoniyati bor joyda masala va mashqlardan ko‘proq foydalanish juda o‘rinli hisob-
lanadi.
Biologiyadan foydalaniladigan masala va mashqlar qo‘llash usuliga qarab uch 
guruhga ajaratiladi:

sinfda barcha o‘quvchilar bilan birga ommaviy bajariladigan masala va mashqlar; 

o‘z bilimini biologiya o’quv kursidan chuqurlashtirish uchun harakat qilayotgan va 
o‘zlashtirish darajasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar bilan birgalikda bajariladigan masala 
va mashqlar;

biologiya bilan alohida qiziqadigan o‘quvchilar bilan sinfdan tashqari va fakul’tativ 
mashg‘ulotlarda individual ravishda qo‘llaniladigan murakkab masala va mashq-
lardir. 
Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilari o’quvchilarda ilmiy tushunchalarni 
shakllantirishda qо‘llaniladigan masalalar va mashqlar ixtisoslashgan xarakterga ega 
ekanligini hisobga olishlari muhim sanaladi chunki ayrim masalalar sinfdagi barcha 
о‘quvchilar tomonidan bajariladi, boshqalari esa biologiyadan yaxshi о‘qiydigan, 
biologiya bilan chuqur shug‘ullanishni xohlaydigan о‘quvchilarga beriladi. Shuning 
uchun о‘qituvchi masala va mashqlardan foydalanish borasida о‘quvchilarning individual 
xususiyatlarini, о‘zlashtirish darajalarini ham hisobga olishi maqsadga muvofiq hisob-
lanadi. О‘qituvchi yuqoridagilarni hisobga olgan holda qachon va qayerda masala-
mashqlardan foydalanishni, uni bajarish uchun qancha vaqt ajratishni aniq bilishi kerak. 
O’qituvchi yoki o’quvchi biologik masala va mashqlar yechish uchun: 

o’quv material mazmunini puxta egallagan bo’lishi; 

fanlararo sinxron va asinxron bog’lanishlarni amalda qo’llay olishi; 

ilmiy va ommabop materiallardan mustaqil foydalanish yo’llarini bilishi; 

biologiya o’quv kursining barcha bosqichlaridan masala va mashqlarning zanjirini 
tuzishi hamda uzluksiz ravishda o’z ustida ishlashi lozim. 
Yuqoridagi berilgan mulohazalarga asoslangan bir nechta biologik masala va 
mashqlarni yechish metodikasi bilan tanishsak maqsadga muvofiq bo’ladi.