Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

O
N
2
-азот(I)-оксид рангсиз, хушбўй ҳидга эга бўлган газ. Унинг ҳаво 
билан аралашмасини ( 20% 
2
O
ва 80% 
O
N
2
) озроқ ҳидлаган кишига наркотик 
таъсир этиб кулдиради (шу сабабли уни “кулдирувчи газ” деб аталади), кўпроқ 
ҳидлаган киши эса ҳушини йўқотади. Шу сабали ундан наркоз сифатида 
жарроҳликда фойдаланилади. 
O
N
2
-азот(I)-оксид аммоний нитратни термик 
парчалаш йўли билан XIX аср бошида англиялик кимёгар Гемфри Дэви 
томонидан кашф этилган. 
3) Азот биринчи бўлиб ва деярли бир вақтнинг ўзида 1772 йилда икки 
нафар кимёгар томонидан олинган. Швед кимёгари Карл Вильгельм Шееле ва 
инглиз олими Генри Кавендиш атмосфера ҳавосини дастлаб чўғланган кўмир 
устидан, сўнгра натрий гидроксид эритмаси орқали ўтказиш орқали 
кислородни кўмир билан карбонат ангидридга, уни эса ўз навбатида натрий 
гидрокарбонатга айлантирдилар. Қолган газда ёниб турган чўпни ўчишини 
аниқладилар. Бу асосан азот эди. Бироқ иккала кимёгар ҳам ўзларининг 
тадқиқотлари натижаларини эълон қилмадилар. Шу тариқа азотни кашф 
қилиш шарафи 1772 йилда ҳаво устида худди шу каби тадқиқотлар билан 
шуғулланган шотландиялик кимёгар, ботаник ва врач Даниэл Резерфодга 
насиб этди. 

---

75 
4) Элементлар ичида бир қатор элементларга берилган номлар уларнинг 
хусусиятига мос келмайди. Улардан бири азот ҳисобланади. Унга бу исм 
А.Л.Лавуазье томонидан берилган бўлиб, бу сўз юнонча “альфа” - рад этиш ва 
“зое” – ҳаёт сўзларидан келиб чиққан: “а-зоос” “жонсиз”, “нафас олиш учун 
яроқсиз” деган маънони англатади. Лавуаьзе “азот” сўзини алкимёгарлар 
томонидан ишлатилганидан хабардор эди. Бу сўзни алкимёгарлар “ҳаётий 
куч” ўрнида, касалларни даволайдиган ва чиркин башарани гўзал ҳолга 
келтирадиган мутлақо бошқача маънода ишлатишган. Инжилдаги 
афсоналардан бирида “азот” сўзи ҳамма нарсанинг бошланиши ва охирини, 
ҳаётнинг моҳиятини, биринчи ва охирги ҳаракатни англатган. Шундай қилиб 
азот бир вақтнинг ўзида “жонсиз” ва “даволовчи”, “ҳаётни инкор этувчи” ва 
“ҳаётни тасдиқловчи” элементдир. Элементга қўйилган бу номуносиб ном 
унга охир оқибат бошқа ном берилишига сабаб бўлди. Шу тариқа азотнинг 
иккинчи номи “нитрогениум” пайдо бўлди. Бу сўз “селитра туғдирувчи” 
маъносини англатади. Ундан нитрат кислота ва нитратлар деган номлар келиб 
чиқди ҳамда нитрат кислота тузларини селитралардеб аталадиган бўлди.
5) Шу ўринда аммиак сўзини келиб чиқишига ҳам тўхталадиган бўлсак, 
бу ном (инглизча – ammonia, французча – ammoniac) Арабистон чўлидаги 
Аммон воҳасидан келиб чиққан. У азалдан карвонлар учун тўхташ жойи бўлиб 
келган. Минг йиллар давомида тўпланган туялар ва бошқа ҳайвонларнинг 
нажаслари аммиакнинг ўзига хос ҳидини беради. 
6) 1823 йилда немис кимёгарлари Ю.Либих ва Ф.Вёлерлар бир биридан 
бехабар ҳолда қалдироқ кумуш ва кумуш цианат бир хил сифат ва миқдорий 
таркибга эгалиги(
AgCNO
), бироқ хоссалари жиҳатдан ўзаро фарқ қилишини 
аниқладилар. Бу ҳодиса буюк швед кимёгари Й.Берцелиус томонидан 
изомерия ҳодисаси деб аталди. Изомерия ҳодисаси ноорганик бирикма 
мисолида кашф этилган бўлсада, асосан органик бирикмаларда энг кўп 
кузатилади. Ноорганик бирикмалар ичида ўзаро изомер бўлган бирикмаларга 
цианид (
N
C
H


)ва изоцианид кислота(
C
N
H


)лар, қалдироқ кислота(
C
N
O
H



), цианат(
N
C
O
H



) ва изоцианат кислота(