Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 6 - SON 
67 
N.U.Bikbaevaning ta‘kidlashicha, bolalar nutqini o‗stirish va tafakkurini 
rivojlantirish jarayonida bolaning predmet va ularning xususiyatlarini qabul qilishda 
namoyon bo‗luvchi sensorik qobiliyatlari atrof-muhitni bilish sohasining 
rivojlanishida o‗zgacha ahamiyatga ega. Ularning sensorik qobiliyatlarini 
rivojlantirish kontekstida, fikrlash, tasavvur bilan bog‗liq bo‗lgan ma‘lum bir 
masalalarni yechishga qaratilgan ijodkorlik qobiliyatlari jadal rivojlanadi.
D.R. Babaevaning ilmiy izlanishlarida nutq asosidagi tarbiya jarayonida 
shaxsning sodda axloq me‘yorlari va qoidalar egallay boradi. Bu me‘yor va qoidalar 
shaxs axloqini boshqaradi. Uning atrofidagi kishilar bilan xilma-xil munosabatlari 
yuzaga kelib, bu munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi. Tevarak-atrofni 
o‗rganishda tengdoshlarining bog‗lanishli nutqini rivojlantirish ularning nafaqat 
intellektual, balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi. 
M.Montessorining ―Bolalar-boshqacha‖ kitobida borliqni bilvosita aks 
ettiradigan sensorik, intellektual, ijodkorlik kabi dunyoni anglash jarayoni tafakkur 
yordamida amalga oshiriladi. 
―O‗zim bajarishimga yordam ber‖ g‗oyasi asosida M.Montessori bolalarda 
mustaqil erkin ijodiy o‗yinlar vositasida nutq va tafakkur jarayonini rivojlantirishga 
alohida e‘tibor qaratadi. Uning fikricha, o‗yinlar orqali bolalar yangi bilimlar 
o‗zlashtirishda tajribaga har safar bevosita murojaat etmasdan, mavjud bilimlarga 
tayangan holda faoliyat yuritadilar. Fikrlash nutq o‗stirish jarayoni bunda narsa va 
hodisalar o‗rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi. 
Adabiyotlar tahlili va pedagog, psixolog olimlar tadqiqotlari tahlili asosida 
aytishimiz mumkinki, ta‘lim psixologiyasida talabalar mustaqil fikrlash jarayonini 
o‗rganish, turli jarayonlarning pedagogik psixologik qonuniyatlarini yaratishga 
bag‗ishlangan ko‗plab tadqiqotlar mavjud. Ko‗pgina tadqiqotchilar oliy ta‘lim 
muassasalari talabalariga ta‘lim-tarbiya berishning zamonaviy tendensiyalarini ishlab 
chiqish talabalarning nutqini o‗stirishga ijobiy ta‘sir ko‗rsatishini e‘tirof etishadi. 
Ammo, afsuski, kreativ yondashuv asosida oliy ta‘lim muassasalari talabalarining 
bolalar nutqini o‗stirish va tafakkurini rivojlantirish pedagogik tahlil mavzusiga 
aylanmagan. Har qanday insonning ijodiy faoliyatini shakllantirishning asosli tizimi 
oliy ta‘lim muassasalari talabalarda boshlanadi. Bizning fikrimizcha, narsa va 
hodisalarning eng murakkab xususiyatlarini o‗rganish, hodisalarni oldindan ko‗rish, 
bashoratlar qilish imkoniyatini vujudga keltiradigan tafakkur jarayoni til bilan uzviy 
aloqada mavjud bo‗ladi. 
Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, talabalarda dialogik nutqni 
rivojlantirishning muhim omillaridan biri ularda nutq madaniyatini rivojlantirishdan 
iboratdir. Yana bir muhim omil ―fikr tarbiyasi‖ bo‗lib, fikrlovchining ichki dunyosi 
qanchalik boy bo‗lsa, uning fikrlash saviyasi ham, xatti-harakati ham shunga yarasha 
bo‗ladi. Oliy ta‘lim muassasalari talabalari tabiatining asosiy qonuniyati bo‗lmish 

---