Тошкент давлат иқтисодиёт университети ва

3-жадвал Пул массаси, инфляция ва ЯИМнинг ўсиш динамикаси²⁶

Йил	Пул массасининг (М2) ўсиш суръати	Йиллик инфляция суръати	Реал* пул массасининг ўсиш суръати	Реал ЯИМнинг ўсиш суръати
1	2	3	4=2-3	5
2000	37,1%	28,2%	8,9%	3,8%
2001	54,3%	26,6%	27,7%	4,2%
2002	29,7%	21,6%	8,1%	4,0%
2003	30,8%	3,8%	27,0%	4,2%
2004	30,2%	3,7%	26,5%	7,4%
2005	68,7%	7,8%	60,9%	7,0%
2006	47,3%	6,8%	40,5%	7,5%
2007	68,0%	6,8%	61,2%	9,5%
2008	22,5%	7,8%	14,7%	9,0%
2009	38,7%	7,4%	31,3%	8,1%
2010	36,8%	7,3%	29,5%	8,5%
2011	28,8%	7,6%	21,2%	8,3%
2012	27,7%	7,0%	20,7%	8,2%
2013	24,3%	6,8%	17,5%	8,0%
2014	22,8%	6,1%	16,7%	8,1%
2015	23,5%	5,6%	17,9%	8,0%
2016	21,2%	5,7%	15,5%	7,8%
2017	40,2%	14,4%	25,8%	5,2%
01.10.2018	13,7%	8,1%	5,6%	5,2%

Изоҳ: *Реал пул массасининг ўсиш суръати оддий арифметик усул бўйича ҳисобланган.
Ушбу саволнинг жавоби пул айланиш тезлигида бўлиши мумкин, деган фараз билан иқтисодиётда пул айланиш тезлигини ҳам таҳлил қилишга ҳаракат қилдик (6-расм). Мазкур расм маълумотларидан кўриниб турибдики, пул айланиш тезлиги 2000-2009 йиллар давомида юқори бўлиб, 2010-2016 йилларда барқарор 4 коэффициент даражасида сақланган. 2017 ва 2018 йилларда эса ушбу кўрсаткич 3 коэффициентни ташкил қилган. Макроиқтисодиёт нуқтаи назаридан пул айланиш тезлигининг пасайиши ушбу ҳолатга сезиларли даражада таъсир кўрсата олган.
Олиб борилган таҳлиллар натижаси иқтисодиётга пул таклифини амалга ошириш методологиясини такомиллаштиришни тақозо этмоқда. Айниқса, ушбу ҳолат эркин валюта курси ва инфляцияни таргетлаш режимига ўтиш шароитида янада муҳим аҳамият касб этади. Шу боис, яқин истиқболда фонд бозори фаолиятининг тубдан такомиллаштирилиши, эркин валюта курси режимига ўтилиши, капиталлар ҳаракатининг мобиллашуви ҳамда инфляцияни таргетлаш режимига ўтиш шароитини инобатга олган ҳолда иқтисодиётга пул таклифини М.Fridman назарияси (модели) бўйича амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.


12 90

10
80
70
8 60

6
50
40
4 30

2
20
10
0 -


М2, трлн.сўм (ўнг шкала) Пул айланиш тезлиги, марта


6-расм. Кенг пул массаси ва унинг айланиш тезлиги²⁷

Мамлакатлар ўртасида эркин ташқи савдо алоқаларининг ривожланиши, капиталлар ҳаракатининг очиқлиги ва эркин конвертациянинг таъминланганлиги шароитида Марказий банк томонидан валюта курси барқарорлигини таъминлашдаги саъйи-ҳаракатлар девиз сиёсатининг интервенция воситаси таъсирида самарали кечади. Айнан интервенция воситасининг таъсири ушбу жараёнда валюта бозорининг барқарор фаолият кўрсатишига хизмат қилувчи муҳим омилга айланади.

Марказий банклар томонидан интервенция жараёни «стерилизация қилинган» ва «стерилизация қилинмаган» таснифга кўра амалга оширилади. Стерилизация қилинган интервенция механизми пул базаси, фоиз ставкаси, инфляция ва номинал валюта курси тебранишларининг олдини олишга (нейтраллаштиришга) хизмат қилади. Ўзбекистон шароитида Марказий банк томонидан амалга оширилаётган валюта интервенцияси





²⁷ Тадқиқотлар асосида муаллиф ҳисоб-китоби; 2018* тўққиз ойлик маълумотларни ифодалайди.
кўпроқ «стерилизация қилинган» ёндашувни ифодалайди (гарчанд расмий эълон қилинмаса-да). Бошқача айтганда, Марказий банк стерилизация қилинган фаолиятни амалга ошириш билан халқаро олтин-валюта заҳиралари балансига ҳамда пул базасининг ўзгаришига таъсир этмоқда. Буни ташқи иқтисодий фаолиятдан олинган ижобий қолдиқдаги валюта тушумларини олтин-валюта заҳирасига олиш ва шунга мос равишда миллий валюта эквивалентини пул базасидан чиқаришдаги ҳаракатда кузатиш мумкин²⁸.
Таҳлилларимизда мана шундай стерилизация операцияси натижасида 2012-2016 йиллар давомида пул базасининг йилига ўртача 7,2 трлн.сўмга пасайиши кузатилди²⁹ . Мазкур ҳолатни регулятор банк тизимида ортиқча ликвидликни шакллантиришга ва инфляцион босимнинг ошишига олиб келувчи омиллар сифатида изоҳлашга ҳаракат қилса, бизнинг назаримизда эса у иқтисодиётга пул етишмовчилигини (танқислигини) келтириб чиқарувчи омил сифатида қаралган³⁰.
Диссертациянинг «Валюта сиёсати методологиясини такомиллаш- тиришда валюта курсини эконометрик баҳолаш, дисконт сиёсати ва инфляцион таргетлаш режимларини қўллаш истиқболлари» деб номланган тўртинчи бобида расмий валюта курсининг тебраниш даражасини эконометрик баҳолаш ва прогнозлаштириш, дисконт сиёсатидан фойдаланишнинг халқаро тажрибаси ва ундан Ўзбекистон шароитида фойдаланиш, инфляцион таргетлаш режимига ўтишнинг халқаро тажрибаси ва ундан Марказий банк амалиётида фойдаланиш масалалари таҳлил қилинган.
Республикамизда 2017 йилдан бошлаб валюта сиёсатини либераллаш- тиришнинг бошланганлиги унинг иқтисодий ривожланишга таъсирини кучайтиришга хизмат қилди. Шу боис тадқиқот ишида миллий валюта курсининг мана шундай ўзгаришлар ва бошқа инновациялар таъсирида келгусида қандай барқарорлик аҳамият касб этиши борасида ARCH (AutoRegressive Conditional Heteroskedastcity) ва GARCH (General AutoRegressive Conditional Heteroskedastcity)³¹ оиласи моделларидан фойдаланган ҳолда эконометрик баҳолаш ва прогнозлаштириш амалга оширилди.
ARCH ва GARCH оиласи моделларининг моҳиятида, асосан, энг кичик квадратлар (least squares) усули ётади. Ушбу усулга кўра, моделдаги





²⁸ Қаранг. Монетар сиёсатнинг 2017 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари (http://cbu.uz/uzc/monetarnaya- politika/doklad-o-monetarnoy-politike/).
²⁹ Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг таҳлил қилинаётган йиллар бўйича тегишли расмий маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган.
³⁰ Қаранг. Бердиназаров З. Девальвация воситасининг макроиқтисодий кўрсаткичларга таъсири ва уни такомиллаштириш масалалари // «Молия вабанк иши» илмий электрон журнали. 7-сон, 2017. 42-63-бетлар (http://www.bfajournals.uz).
³¹ ARCH модели илк бор R.Engel томонидан 1982 йилда Буюк Британия иқтисодиётидаги инфляцион кутилмаларни (ноаниқликларни) даврий маълумотлар базаси асосида эконометрик таҳлил қилиш ва пронозлаштириш мақсадида ишлаб чиқилган ва фойдаланилган. GARCH модели эса илк бор T.Bollerslev ва S.Taylor томонидан алоҳида-алоҳида мустақил равишда тадқиқ қилинган бўлиб, муаллифлар ўз моделларини Engelнинг ARCH моделини бойитиш билан амалга оширишган.
хатоликларнинг (error terms) кутилаётган қиймати (expected value) квадрат даражага олинганда ва ушбу қийматнинг таҳлил қилинаётган даврларда ўзгаришсиз қолиш эҳтимоли «гетероскедастлилик» деб аталади. Айнан мана шундай гетероскедастлилик ҳолати ARCH ва GARCH оиласи моделларининг асосий ёндашувини (focus) ташкил этади. Мазкур ёндашувга мувофиқ миллий валюта сўмнинг АҚШ доллари ва Еврога нисбатан расмий ҳафталик номинал айирбошлаш курсларининг 2000 йил 1 январдан 2018 йил
17 июлгача бўлган даврдаги тебраниш (volatility) ҳолати эконометрик баҳоланди (4 ва 5-жадваллар).