Тошкент давлат иқтисодиёт университети

9.2. Брокерлик фирмасининг биржа савдосида иштирок этиши, 
товарга ариза бериш ва шартнома тузиш жараёни
Брокер биржа савдосининг профессионал қатнашчиси ҳисобланади, у 
ташкил қилинган бозорларда фаолият кўрсатади ва биржада товарни сотиш ёки 
сотиб олиш истагида бўлган мижозга ёрдам кўрсатиш учун энг тайёрланган 
бўлади. Брокер ва мижоз ўртасидаги муносабатлар мижознинг ташаббуси 
билан вужудга келади, бироқ брокер унинг хизматларидан биронтаси яна бир 
марта фойдаланиб қолиши ёки биржада битим имзолаш нитятида бўлган 
танишларига тавсия этишини кутиб ўтирмаслиги керак. Брокерлик фирмаси 
мижозларни ҳамкорликка жалб этишида хизмат кўрсатадиган асосий канал 
реклама эълонлари ҳисобланади.
Биржада ишлаётган брокерлик фирмалари мос келувчи аккредитацидан 
ўтади, яъни биржа фирманинг унга қўйиладиган талабларга мувофиқлигини 
белгилайди. Айрим биржаларда фирманинг ўзини аккредитациялашдан 
ташқари, унинг биржа савдоларида иштирок этадиган брокерларини ҳам 
аккредитациядан ўтказиш талаб қилинади. Аккредитациядан ўтган брокерлик 
фирмаси биржа реестрига киритилади ва биржа битимларини тузишда унинг 

---

114 
остида ҳаракат қиладиган рақам (код, шифр) олади. Айрим биржаларда 
брокерлик фирмасининг рақамли кодига харфлар қўшилади ёки умуман 
харфлар билан алмаштирилади, бунда у қатъий белгиланган (4дан 6гача) 
харфларга эга бўлади. Брокерлик фирмасининг функциялари қуйидагилардан 
иборат :
a) 
битимлар тузишда биржа воситачилиги, яъни буюртмачининг 
топшириғи билан биржада турли топшириқлар бажариш; товар, шартнома, 
товарайирбошлаш операциялари, қимматли қоғозлар олди-сотдиси (фонд 
биржаларида мос келувчи малакавий аттестат мавжудлигида);
b) 
биржадан ташқари воситачилик, яъни мижозлар ўтасида биржани 
айланиб ўтган ҳолда битимлар тузиш;
c) 
мижозларга биржа ва маркетинг фаолияти масалалри бўйича 
маслаҳатлар бериш, зарур тижорат ахборотлари тўплаш;
d) 
тузилган битимларни ҳужжатларда расмийлаштириш;
e) 
амалдаги қонунчиликка ва мос келувчи биржанинг меъёрий 
ҳужжатларига зид келмайдиган бошқа функциялар.
Биринчи босқичда брокерлик фирмаси фаолияти уни таъсис этган юридик 
ёки жисмоний шахсларнинг маблағлари ҳисобига, кейинчалик эса- воситачилик 
фаолиятидан олинадиган даромадлар (тузилган битимлар учун комиссион 
тўловлар ҳисобига шаклланадиган) ва мижозларга кўрсатиладиган турли 
маркетинг хизматлари учун тўловлар ҳисобига молиялаштирилади.
Брокерлик фирмаси ходимлар штати ва унда банд бўлганлар меҳнатига ҳақ 
тўлаш ҳажми фирма эгаси ёки раҳбари томонидан фирманинг даромадлилик 
даражасига қараб белгиланади.
Брокерлик хизматлари учун тўловлар одатда фирма ва мижоз ўртасида 
битим суммасига қараб белгиланган фоиз миқдорида ўрнатилади (масалан, 
битим суммаси қанча катта бўлса, фоиз шунчлик кичик бўлади).
Йирик фирмалар комиссион ажратмаларни бекор қилиш ва турли қўшимча 
хизматлар тақдим этишдан (алоқадан фойдаланиш, маслаҳат бериш ва ҳ.к.) 
даромад олишни таклиф этади.
Мижознинг топшириғи бўйича ҳаракат қилар экан, брокерлик фирмаси 
битимни унинг номидан тузади. Қоидага кўра, брокерлик фирмаси битимларда 
контрагентлар билан ҳисоб-китобларда иштирок этмайди ва унинг 
ҳисобрақамига фақат комиссион тўловлар келиб тушади. Бироқ брокерлик 
фирмасининг товарни кейинчалик қайта сотиш мақсадида сотиб олиш варианти 
ҳам мавжуд. Бу ҳолатда у дилерлик операцияларини амалга оширади, унинг 
даромади эса харид ва сотув нархи ўртасидаги фарқдан иборат бўлади.
Биржада ишлаётган брокерлар ва брокерлик фирмалари битимларни биржа 
савдоси Қоидаларига мувофиқ амалга оширади; биржада сотиш учун таклиф 
этилаётган маҳсулот ва хизмат турлари ҳақида ахборот харид қилади ёки олади; 
белгиланган тартибда биржа персонали хизматларидан, жумладан, савдо 
заллари ва бошқа биржа биноларидан, алоқа воситалари ва бошқа идора 
техникасидан (жумладан, ҳисоблаш техникасидан) фойдаланади; биржанинг 
арбитраж комиссияси ишида қатнашади.

---

115 
Брокерлар бозор конъюнктурасини, маҳсулотни харид қилиш ва сотиш 
имкониятларини ҳар томонлама билади, анча тор товарлар ассортиментига 
ихтисослашади. Брокернинг вазифаси товарни умумий бозор айланмасига 
киритишга кўмаклашишдан иборат.
Товар эгаси бўлган сотувчилар савдо бўладиган кундан камида бир кун 
олдин товар биржасида ишлайдиган брокерларга уларнинг товарини сотиш 
ҳақида топшириқ беради. Брокерлик фирмаси (идораси) орқали брокерлик 
ўрнини биржада сотиб олган юридик шахслар биржада фаолият кўрсатаётган 
брокерлар ҳисобланади. 
Брокерлар ўз ҳоҳиши билан товар мавжудлиги ва навларини кўриб чиқиш, 
товар эгаси бўлган сотувчининг топшириқларини бажариш учун зарур бўлган 
бошқа ахборотни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Топшириқлар ёзма кўринишда 
расмийлаштирилиши, бунда брокер сотувчининг номидан ҳаракат қилиш учун 
ишончномага эга бўлиши лозим. Биржа йиғилишида товар эгаси бўлган 
сотувчиларни топиш тақиқланади. Савдо секциялар - «яма» бўйича бўлиб 
ўтади, ҳар бир секцияда биржа томонидан маклер – савдонинг бошловчиси 
тайинланади.
Маклер улардан келиб тушган илтимослар тартибида брокерларга ўз 
таклифини эълон қилиш учун сўз беради.
Кейинги 3 дақиқа ичида талабни аниқлаш рўй беради, бунда брокер сотув 
шартларини ўзгартириши мумкин. Агар брокер таклифни бекор қилганини 
эълон қилмаса, у брокер таклиф қилган шартларда ҳақиқий ҳисобланади ва 
харидорлар таклиф оммавий равишда бекор қилинмагунга қадар биржа 
йиғилиши давомида брокер билан битим тузиш ҳуқуқига эга бўлади.
Товар биржаларининг муваффақиятли фаолит кўрсатиши тўғридан-тўғри 
брокерлик идораларига боғлиқ.
Биржада ишлаётган брокерлик идоралари асосан универсал идоралар 
ҳисобланади.
Брокерлик фирма(идора)ларининг тахминан 30%и реал товар, масалан, 
дон, пахта, электроника, қурилиш материаллари ва ҳ.к. сотиб олиш ва сотишга 
ихтисослашади. Уларнинг кўпчилиги давлат мулкини хусусийлаштиришда 
қатнашшиш учун етарли маблағларга эга. Бироқ даромадни брокерлар асосан 
биржага аъзоликдан эмас, балки мулкдан, яъни улар амалга оширадиган биржа 
битимларига боғлиқ бўлади. Брокер қанчалик кўп операция (битим) амалга 
оширадиган бўлса, у шунчалик кўп комиссион тўлов олади. Брокер мижозни 
«овлаш»ни ўрганиши лозим. 
Ғарб мамлакатларида оддий комиссия фоизи 50-60га тенг, яъни агар бир 
ойи ичида брокер қимматли қоғозлар ёки реал товар билан бир неча миллион 
долларлик операциялар амалга оширадиган бўлса, у дарҳол, айниқса, бозор 
фаоллашган пайтда жуда бойиб кетиши мумкин. Бир сўз билан айтганда, 
брокер худди този ит каби янги изларни қидиришга тушиши лозим.
Товар ва фонд биржаларида юзага келган биржа савдоси жараёни қуйидаги 
кўринишга эга бўлади:
Маклер биржа товари номи ва унинг нархини аризалар келиб тушганда 
ўқиб эшиттиради. Брокер маклер эълон қилган товарга қизиқишини қўл 

---

116 
кўтариш ёки овоз билан билдиради. Товарни сотувга қўйган брокер ва унга 
қизиқиш билдирган брокер битимнинг қўшимча шартларини ўзаро келишиб 
олади. Ўзаро келишувга келингач, брокерлар (брокер-сотувчи ва брокер-
хаидор) товар кўрсатилган ва битим объекти ҳисобланган аризани имзолайди. 
Шу пайтдан бошлаб битим тузилган ҳисобланади. иккала томон имзолаган 
ариза маклерга берилади, у аризага ўз имзосини қўйиб, рўйхатга олиш санаси 
ва вақтини иритади. Шундан сўнг халқадаги оператор рўйхтга олинган битим 
ҳақидадаги ахборотни маълумотлар банкига киритади.
Агар маклер эълон қилган товарга бирон киши қизиқиш билдирмаса, бу 
позицияни эълон қилган брокер (брокер-сотувчи) таклиф қилинган товарни 
ўзгартириш ва бу ҳақида маклер орқали Биржа йиғилишига хабар бериш 
ҳуқуқига эга. Бунинг учун у қўлини кўтариб белги беради ёки маклерга 
ахборотни ёзма равишда топширади.
Агар у ёки бу позицияга нисбатан биттадан ортиқ брокер қизиқиш 
билдирадиган бўлса, маклер конкурс савдоси ўтказади, унда қуйтдаги 
шароитда аризада кўрсатилган нарх ўзгартирилиши мумкин:
бир нечта брокер-харидор мавжуд бўлса, бунда битимни амалга ошириш 
ҳуқуқини кўпроқ нарх таклиф қилган киши қўлга киритади;
бир нечта брокер-сотувчи мавжуд бўлса, бунда энг кам нарх таклиф қилган 
киши битимни амалга ошириш ҳуқуқини қўлга киритади.
Агар позицияни эълон қилган брокер ёки аризачининг ўрнига битим тузиш 
ваколати берилган брокер аризада кўрсатилган шартларда битимни амалга 
ошириш ёки рўйхатга олишни рад қиладиган бўлса, бу белгиланган шартларда 
битимни амалга оширишдан бош тортиш сифатида баҳоланади, савдо 
қоидаларининг бузилиши деб тан олинади ва жарима билан жазоланади.