Тошкент давлат иқтисодиёт университети

1. Меҳнатга ҳақ тўлашни макродаражада – давлат томонидан тартибга солиниши. Бу қонунчиликка асосланган ҳолда маъмурий йўллар, меҳнатга ҳақ тўлашнинг миқдори ва тўлаш тартибини назорат қилиш, бюджет ташкилотларида меҳнатга ҳақ тўлашни тартибга солиш орқали амалга оширилади. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг давлат томонидан тартибга солишда энг кам миқдордаги иш ҳақини белгилаш марказий ўринни эгаллайди.
2. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг жамоа–шартнома асосида ташкил этилиши. Бу ижтимоий шериклар – ёлланма ходимлар, иш берувчилар ҳамда уларнинг вакиллари (касаба уюшмалари, уюшмалар ва ҳоказолар) ўртасидаги ўзаро келишувга мувофиқ тартибга солинади.
3. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг корпоратив, бозор томонидан ўзини-ўзи мувофиқлаштириш усуллари асосида ташкил этиш. Бу хўжалик юритувчи субъектларда иш ҳақини иш кучи бозор баҳосининг ўзгариши билан боғлиқ ҳолда тартибга солиш усулидир.
Меҳнатга ҳақ тўлашни ташкил этиш негизида миллий иқтисодиёт тармоқларининг ривожланиш даражаси ижтимоий ишлаб чиқаришнинг мулкчилик шакллари, давлатнинг меҳнатга ҳақ тўлашни тартибга солиш сиёсати ва бошқа кўпгина омиллар ётади. Уларни шартли равишда бозор, омиллари бозорга тааллуқли бўлмаган, ташқи ва ички омилларга ажратиш мумкин (3-расм).





3-расм. Меҳнатга ҳақ тўлашга таъсир кўрсатувчи омиллар
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт тармоқларидаги хўжалик юри­тувчи субъектларда меҳнатга ҳақ тўлашни ташкил этиш қуйидаги принципларга асосланади.

1. 
   Иш ҳақи миқдори иш берувчи билан ходим ўртасидаги келишувга биноан белгиланади.
   
2. 
   Иш ҳақи амалдаги қонун ҳужжатлари билан белгиланган энг кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас ва унинг энг кўп миқдори бирон бир тарзда чекланмайди.
   
3. 
   Иш ҳақи шакл ва тизимлари, мукофотлар, қўшимча тўловлар, уста­малар, рағбатлантириш тарзидаги тўловлар жамоа шартномаларида, шу­нингдек иш берувчи томонидан касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимлар­нинг бошқа вакиллик органи билан келишиб қабул қилинадиган бошқа локал ҳужжатларда белгиланади.
   
4. 
   Иш ҳақи, қоида, тариқасида, пул шаклида тўланади. Иш ҳақини натура шаклида тўлаш тақиқланади. Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан белгиланган ҳоллар бундан мустаснодир.
   
5. 
   Бюджет ҳисобидан молиялаштириладиган муассаса ва ташкилотлар, давлат корхоналари ходимлари меҳнатига ҳақ тўлаш шартларининг энг кам даражаси қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
   
6. 
   Табиий иқлим ва турмуш шароитлари ноқулай бўлган жойларда иш ҳақига район коэффициентлари ва устамалар белгиланади. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 136-138-моддаларида меҳнат шароити ноқулай ва ўзига хос бўлган ишларда банд бўлган (шу жумладан, ўта зарарли ва ўта оғир меҳнат шароитда), оғир ва ноқулай табиий-иқлим шароитларда иш бажараётган ходимларга Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгилаб қўйиладиган тартибда пуллик қўшимча таътиллар берилиши кўрсатилган .
   

Шу билан бирга корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар ходимлари­нинг иш ҳақига район коэффициентлари,чўл ва сувсиз,баланд тоғли жойларда ишлаганлик учун коэффициентларни қўллаш тартиби ҳам мавжуддир. Бу коэффициентлар,жумладан Қорақалпоғистон Республикасида 1,1-1,3; Наво­ий вилоятида 1,2-1,6; Бухоро вилоятида 1,2-1,5; Тошкент вилоятида 1,2 ни ташкил этади.
7. Меҳнат шартномаси тарафлари келишуви билан белгиланган иш ҳақи миқдори жамоа шартномаси ёки келишувда ўрнатилган миқдордан кам бўлиши мумкин эмас.
8. Иш ҳақи тўлаш якка шартларини ходим учун ноқулай томонга ўзгартиришга унинг розилигисиз (қонунда кўзда тутилган баъзи ҳоллар истисно этилган ҳолда) йўл қўйилмайди.
9. Иш вақтидан ташқари ишлар, дам олиш кунлари ва байрам кунларидаги ишлар учун камида икки ҳисса, тунги соатдаги ишнинг ҳар бир соати учун эса бир ярим бараварда иш ҳақи тўланади⁸.
Юқорида қайд қилинган функцияларни амалга ошириш учун қуйидаги энг муҳим тамойилларга риоя қилиниши зарур (4-расм):