66
boshqa investitsiyalar
166
20
0
0
186
Rezerv aktivlari
833
8
0
12
853
Aktivlar,jami
1274
57
0
15
1346
Majburiyatlar
(funksional
kategoriya
bo‗yicha
To‗g‗ridan-to‗g‗ri
investitsiyalar
210
11
0
2
223
Portfelli investitsiyalar
300
14
0
5
319
hosilaviy
moliyaviy
instrumentlar
(rezervlardan tashqari) va
xodimlar uchun aktsiyaga
optsionlar
0
0
0
0
0
boshqa investitsiyalar
295
22
0
0
317
Majburiyatlar, jami
805
47
0
7
859
Sof XIP
469
10
0
8
487
Manba:
Manba:«Rukovodstvo po platejnomu balansu i mejdunarodnoy investitsionnoy pozitsii–
Vashington, okrug Kolumbiya: Mejdunarodnogo valyutnogo fonda, Shestoe izdanie (RPB6).
Iqtisodiy mazmuniga ko‗ra to‗lov balansining ma‘lum sanaga va ma‘lum davr
uchun bo‗lgan shakllarga ajratiladi. Ma‘lum sanaga bo‗lgan to‗lov balansida
tushumlar va to‗lovlar nisbatining kundalik o‗zgarishlari ifodalanib, statistik
ko‗rsatkichlar shaklida tasdiqlashning imkoniyati mavjud emas. Mazkur to‗lov
balansining xolati shu paytga bo‗lgan milliy va xorijiy valyutalar taklif va talabini
aniqlaydi hamda valyuta kursining shakllanishida
muhim omillardan biri
hisoblanadi.
Ma‘lum davr uchun bo‗lgan to‗lov balansining (oy,kvartal,yil) qiymat
ko‗rsatkichlari ma‘lum davrdagi (oy, kvartal, yil) xalqaro operatsiyalarni
ifodalaydi. To‗lov balansi XVF ning unga a‘zo barcha mamlakatlarga tavsiya
etilgan unversal metodikasi bo‗yicha statistik ma‘lumotlar asosida tuzilib, u
mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalaridagi o‗zgarishlar, uni jahon xo‗jaligidagi
ishtirokining xarakteri va ko‗lamini tahlil etish imkoniyatini beradi. Ma‘lum davr
uchun to‗lov balansining ko‗rsatkichlari davlat tartibga solish
obyekti va iqtisodiy
rivojlanish ko‗rsatkichlarining agregatlari (YaIM, milliy daromad va x.k.) bilan
bog‗liq hisoblanadi.
To‗lov balanslarida faqatgina aniq muddatda ijro etiladigan yoki haqiqatda
amalga oshirilgan to‗lov va tushumlar emas, shu bilan birga xalqaro talabnoma va
majburiyatlar bo‗yicha ko‗rsatkichlar ham qamrab olinadi. Bunday amaliyot
mavjud kelishuvlar, savdo operatsiyalari ham
kreditlar asosida amalga
oshirilganligi bilan izohlanadi. Zamonaviy to‗lov balansi jadvalida mamlakatlar
o‗rtasidagi barcha turdagi moddiy qiymatliklar harakati to‗g‗risidagi yetarli
ma‘lumotlar mavjud. Bunda majburiyatlarning joriy davrda to‗lanmaydigan qismi
kelgusi davrga o‗tkaziladi va kapital va kreditlar harakati moddasiga qo‗shiladi.
XVF ning metodologiyasi bo‗yicha to‗lov balansi tuzilishi bir qator
xususiyatlari bilan farqlanadi
77
:
birinchidan, zamonaviy sharoitdagi to‗lov balansi mamlakatning xalqaro
maydondagi tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyatlarini
barcha kompleksining
ifodalanishi;
ikkinchidan,
XVF
qo‗llanmasi
bo‗yicha
to‗lov
balansini
tuzilishi
buxgalteriyada hisobga olish qoidalari–ikki yoqlama yozuv asoslangan, har bir
operatsiya bo‗yicha bir xil summada kredit bo‗yicha (plyus ishora bilan) va debet
bo‗yicha (minus ishora bilan) qayd etilishi;
uchinchidan,
barcha operatsiyalarning ikki marta qaytarilishi qoidasi balansda
sun‘iy operatsiyalar paydo bo‗lishiga olib kelayotganday ko‗rinadi. Iqtisodiy
qiymatliklarning (tovarlar,xizmatlar yoki moliyaviy aktivlar) beg‗araz
berish
xolatlari yuz berganda, to‗lov balansi hisobida ushbu operatsiyalarni ikki marta
ifodalash uchun ―transfertlar‖ moddasiga kiritiladi.
to‗rtinchidan, buxgalteriyaning hisobga olish qoidalari bo‗yicha to‗lov
balansining tuzilish qoidasidan kelib chiqib, barcha kredit o‗tkazmalari summasi
barcha debet summasiga to‗g‗ri kelishi, umumiy qoldiq esa hamma vaqt nolga teng
bo‗lish lozim.
Biroq amaliyotda hech qachon bunday muvozanatga erishilmaydi. Balansning
ikki qismi o‗rtasida nomuvofiqligiga quyidagi omillar sabab bo‗lishi mumkin:
Rezident va norezidentlar o‗rtasidagi bitimlar to‗g‗risidagi
barcha
ma‘lumotlarni bir manbadan olish imkoniyati mavjud emasligi. Misol, tovarlar
eksporti to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni bojxona statistikasidan, ushbu eskport qilingan
tovarlar bo‗yicha xorijiy valyuta tushumi esa bank statistikasidan olinadi.
Bitimlar to‗g‗risidagi haqiqatdagi ma‘lumotlar yuzasidan iqtisodiy
agentlarning noto‗g‗ri harakatlari. To‗lanadigan soliq va bojlar summasini
kamaytirish uchun ayrim kompaniyalar tomonidan eksport bo‗yicha ma‘lumotlarda
narxlar past, import bo‗yicha esa yuqori ko‗rsatilishi.
Kontrabanda (rasmiylashtirilmagan) kapital hamda tovarlar eksporti va
importi. Mazkur holatlar ayniqsa o‗tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xarakterli.
Valyuta kurslaridagi farqlar. Hozirda ko‗pchilik
mamlakatlarning suzib
yuruvchi kursga o‗tishi va valyuta kurslari o‗zgaruvchanligi ushbu omil
ahamiyatini oshishiga olib kelmoqda.
Shunday qilib, to‗lov balansi milliy hisobchilikning ajralmas qismi
hisoblanadi.
U
mamlakat
iqtisodiyotining
holatini
ifodalovchi
muhim
ma‘lumotlarni beradi. To‗lov balansi MHTning tashqi iqtisodiy aloqalar
to‗g‗risidagi muhim ma‘lumotlar bilan to‗ldiradi. U mamlakat iqtisodiyotini tahlil
va bashorat qilishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. To‗lov
balansi
mamlakatda iqtisodiy o‗sish (kamayish) qay tarzda bo‗lganligini, ya‘ni tashqi qarz
hisobiga yoki mamlakat oltin va valyuta rezervlarining kamayishi hisobigami yoki
malakatning tashqi dunyo oldida sof majburiyatlarini ko‗paytirmay o‗z
imkoniyatlari ishga solgan holda erishilganligini ko‗rish imkoniyatini beradi.
77
O.V. Leonova, N.V. Shalashova. Platejniy balans RF: novaya metodologiya sostavleniya i yego sovremennoe
sostoyanie. Rossiyskiy vneshneekonomicheskiy vestnik №5 2013.80–82s.
68
To‗lov
balansi mamlakat rezidentlarini norezidentlar bilan bo‗lgan iqtisodiy
munosabatlari natijalarining ma‘lum bir davr (oy, chorak, yil) davomidagi
o‗zgarishlarini ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
