Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

3.2.To„lov balansini tuzish metodologiyasi. To„lov balansini tahlili va 
baholash 
Birinchi marotaba to‗lov balansini tuzishga bo‗lgan urinish 1819- yilda 
Angliyada amalga oshirilgan bo‗lib, unda mamlakatning xalqaro to‗lovlari tahlil 
etilgan. AQShda to‗lov balansining tuzish tajribasi 1923- yilga to‗g‗ri keladi
78
.
To‗lov balansi o‗z ichiga mamlakat milliy iqtisodiyotining xolati, uni xorijiy 
davlatlar bilan o‗zaro munosabatlari to‗g‗risidagi ma‘lumotlar olgan bo‗lib, bu o‗z 
navbatida mamlakat tashqi iqtisodiy xolati darajasini baholash va mavjud 
muammolarni aniqlash imkoniyati beradi. To‗lov balansi turli mamlakatlarning 
jahon xo‗jaligi va xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini kengaytirish masalalari 
bo‗yicha qaror qabul qilishda asos bo‗lishi uchun to‗lov balansini tuzishda yagona 
metodologiyaga asoslanishi hisoblanadi. Turli mamlakatlar to‗lov balanslarini 
tuzish va e‘lon qilishga yondoshuvlarni unifikatsiyalashuvida xalqaro tashkilotlari 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi jahon urushiga qadar millatlar Ligasining 
iqtisodiy tadqiqotlar byurosi tomonidan har yili ayrim iqtisodchilar materiali yoki 
rasmiy ma‘lumotlar bo‗yicha alohida mamlakatlar to‗lov balansini chop etib 
borgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin XVF o‗ziga a‘zo mamlakatlar bo‗yicha 
ma‘lumotlar yig‗ish va to‗lov balanslarini chop etish vazifasini o‗z zimmasiga oldi 
va 1948- yilda to‗lov balansini tuzish bo‗yicha XVF ning birinchi metodologik 
qo‗llanmasi (―Balance of Payments‖) chiqarilgan. O‗tgan davrda to‗lov balansini 
tuzish tartibi bir necha marotaba o‗zgartirilgan bo‗lib, hozirgi kunda dunyodagi 
ko‗pchilik mamlakatlarda to‗lov balansining tuzish va nashr qilinishi XVF ning 
2008- yildagi ―To‗lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiya bo‗yicha 
qo‗llanmasi‖ ning oltinchi nashriga muvofiq amalga oshirilmoqda. 1948 yildagi 
birinchi qo‗llanmaning asosiy maqsadi XVF ga taqdim etiladigan hisobotlarni 
doimiyligi va xalqaro standartlarga asoslanishini ta‘minlash bo‗lsa, 1950 yildagi 
ikkinchi qo‗llanmada to‗lov balansi tuzish kontseptsiyasi yanada kengroq bo‗lgan. 
XVF ning 1950- yilda uchinchi va 1977- yilda to‗rtinchi qo‗llanmalari nashr 
etilgan. 1993 yilda nashr etilgan ―To‗lov balansi bo‗yicha qo‗llanma‖ning 
beshinchi nashrida to‗lov balansi terminalogiyasiga va uni hisoblari strukturasiga 
sezilarli o‗zgartirishlar kirtilgan bo‗lib, bugungi kunga qadar amalda qo‗llanib 
kelinmoqda
79
. 
2008- yildagi ―To‗lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiya bo‗yicha 
qo‗llanmasi‖ ning oltinchi nashrida turli mamlakatlarda to‗lov balansining tuzish 
amaliyotida aniqlangan xolatlar bo‗yicha tushuntirish va aniqliklar kirtilgan.
Yangi qo‗llanmani ko‗rib chiqish va rivojlantirishda uchta muhim 
jarayonlarga e‘tibor qaratildi va mazkur qo‗llanmada bular o‗z ifodasini topdi
80
: 
78
Platejniy balans RF: Metodika sostavleniya i sovremennoe sostoyanie. N.V. Shalashova. –M.: VAVT, 2009. S. 5.
79
O.V. Leonova, N.V. Shalashova. Platejniy balans RF: novaya metodologiya sostavleniya i yego sovremennoe 
sostoyanie. Rossiyskiy vneshneekonomicheskiy vestnik №5 2013.78–79s. 
80
O.V. Leonova, N.V. Shalashova. Platejniy balans RF: novaya metodologiya sostavleniya i yego sovremennoe 

---

1.
Globalizatsiyalashuvda–bir qator savollar yangi va muhim ahamiyat kasb 
etdi. Iqtisodiy aloqalarda subyektlari ko‗lami va miqdori hamda iqtisodiy 
ittifoqlardagi ishtirokchi mamlakatlar soni ortib bormoqda. Shundan kelib chiqib, 
qo‗llanmaga birinchi marotaba valyuta ittifoqlari harakati uchyotiga yondoshuvlar 
to‗g‗risida konkret ko‗rsatmalar kirtilgan.
2.
Yangi xujjatda aktiv va passivlar tahliliga, ayniqsa vujudga keladigan 
moliyaviy risklarga alohida e‘tibor qaratilgan. 
3.
Moliyaviy innovatsiyalar. Ushbu xujjatda hosilaviy moliyaviy instrumentlar 
misolida yangi moliyaviy insturmentlar hamda mexanizmlarni paydo bo‗lishi va 
rivojlanishi hisobga olingan. 
To‗lov balansi tuzishning asosiy tamoyillari
81
: ikkiyoqlama yozuv tamoyili, 
yozuv davri
va iqtisodiy kelishuvlarning baholash tamoyillari.
To‗lov balansini tuzish