Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali pul va banklar

4.1. Pul aylanishi va uning tarkibiy qismlari.
Pul aylanishi – bu naqd pullik va naqd pulsizlik olib boriladigan hisob – kitoblarning yig’indisidir.
Pul aylanishi asosan ikki belgiga:

1. 
   Jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish
   
2. 
   Pulni funksiyalariga ko’ra tarkibiy qismlarga bo’linadi.
   

Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq holda pul aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan bog’liq aylanishga, hamda tovar va ularning xarakati bilan bog’liq bo’lmagan aylanishga bo’linadi.
Tovar ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi pul aylanishiga ishlab chiqarishga tegishli ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, mahsulotni sotish, tegishli tashkilotlar bilan hisob – kitoblar olib borish kiradi, ikkinchisiga kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni xarakati bilan bog’liq bo’lmagan aylanishga milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liq to’lovlar va boshqa tovar xarakati bilan bog’liq bo’lmagan to’lovlar kiradi.
Pul funksiyalariga va to’lov turiga ko’ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz aylanishga bo’linadi.
Umuman pul aylanishi quyidagi belgilari bo’yicha guruhlanadi:
1. Pullik munosabatlarning turiga ko’ra:
a) Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul aylanishi
b) Tovar xarakteriga ega bo’lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi
2. To’lov usuliga ko’ra:
a) Naqd pullik
b) Naqd pulsiz
3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining xududiy joylashishiga ko’ra:
a) Bir xudud miqyosidagi pul aylanishi
b) Xududlararo pul aylanishi
4. Pulni to’lov jarayonidagi ishtirokiga ko’ra:
a) Aktiv pul aylanishi – to’lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi
b) Passiv pul aylanishi – ma’lum davr ichida, vaqtincha muomilada ishtirok etmayotgan pul massasi (jamg’armadagi, hisob – varaqlardagi bo’sh pul mablag’lari).
Pul aylanishi holatini tartibga solish bo’yicha xukumat organlari tegishli tartibda monetar va fiskal siyosatini olib boradi.