4. Yalpi mahsulotini koʻpaytirishning ekstensiv va intensiv yoʻllari.
Qishloq xoʻjaligining rivojlanishi kengaytirilgan takror
ishlab chiqarish qonuni
asosida amalga oshadi va ekstensiv va intensiv yoʻllaridan foydalaniladi. Ekstensiv
shaklidagi qishloq xoʻjaligini rivojlantirish deganda mahsulot ishlab chiqarish va
samaradorlikning oʻsishini miqdoriy omillar evaziga - yangi yerlarni oʻzlashtirish, ekin
maydonlarini koʻpaytirish, chorva mollarini bosh sonini koʻpaytirish va qoʻshimcha
ishlovchilarni jalb etish orqali erishilishi tushuniladi. Bunda ishlab chiqarish
resurslarining koʻlamlarini ortishi yuz bergani holda texnika-texnologiyasifat darajasi,
yer unumdorligi va chorva mollar mahsuldorligi tubdan oʻzgarmaydi.
Ekstensiv omillar oʻsimlikchilik va chorvachilik mahsulotlarini koʻplab
ishlab
chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Odamlar oʻz tarixining dastlabki davrlaridan
boshlab, oʻzlari oʻzlashtirgan yerlarni tark etib unumdor yerlarni qidirish uchun yer
sharining har tomoniga tarqalganlar. Yangi yerlarni oʻzlashtirish hozirgi davrda
bizning mamlakatimizdagi kabi dunyoning boshqa
mamlakatlarida ham davom
etmokda. Shu bilan birgalikda dunyo mamlakatlarining rivojlanish tarixi tajribasi
shuni koʻrsatadiki, qishloq xoʻjaligini yuksaltirishni nisbatan samaradorlik va
ahamiyatliroq shakli boʻlgan intensivlashtirish muhim oʻrin tutadi. Qishloq xoʻjaligini
rivojlantirishni intensiv shaklda mahsulot ishlab chiqarishning oʻsishi sifat omillar
evaziga, ya’ni nisbatan takomilashgan zamonaviy ishlab chiqarish resurslarini tadbiq
etish (ulardan toʻla va samarali foydalanish), dehqonchilik
va chorvachilikning
mahsuldorligiga ijobiy ta’sir etuvchi ilgʻor texnologiya, ilmiy-texnika taraqqiyoti
natijalari, ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etishning zamonaviy usullarini joriy
etish orqali amalga oshiriladi. Shuni nazardan
chetda qoldirmaslik kerakki,
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning ekstensiv shakli ba’zi hollarda samarali
boʻlishi mumkin, shunga muvofiq har doim ekstensiv shaklni samarasiz deb ta’kidlash
fikri oʻzini oqlamaydi. Amalda bu ikki yoʻl ishlab chiqarishni rivojlanishida bir-birini
toʻldirib, piravordida umumiy iqtisodiy samardorlikning oshishiga olib keladi.
Ular yagona xoʻjalik faoliyatiga xos usullar boʻlib, bir vaqtning oʻzida iqtisodiy
oʻsishda ham miqdoriy (ekstensiv), ham sifat(intensiv) jihatlari mavjud boʻladi, ammo
ularning nisbati har xil mutanosiblikda boʻladi. Iqtisodiyot qoʻl mehnati texnologiyasi
va malakasiz ish kuchiga asoslangan joyda, ekstensiv oʻsish ustun turadi. Aksincha,
ishlab chiqarish mashinalashgan, serunum texnologiya va yuksak malakali ish kuchiga
tayangan joyda intensiv oʻsish birinchi oʻrinda turadi, ishlab chiqarish rivojlangan sari
qonuniyatli tarzda intensiv oʻsishning ahamiyati barqaror oshib boradi.
Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining intensivlashtirish
nazariyasi avvalom bor
yerning xususiyatini hisobga olish, uni qishloq xoʻjaligida asosiy ishlab chiqarish
vositasi ekaniga asoslanadi. Ma’lumki yerning asosiy vosita sifatida muhim
xususiyatlaridan biri uni chegaralanganligidir. Yerning chegaranganligi oʻz navbatida
qishloq xoʻjaligini intensivlvashtirishni taqazo etadi. Qishloq xoʻjaligi
mahsulotlari
ishlab chiqarishni koʻpaytirishni qoʻshimcha yer maydonlarini oʻzlashtirish orqali
amalga oshirish chegaralanganligi ishlab chiqarish oldiga mavjud oʻzlashtirilgan
yerlarni sifatini yaxshilash, binobarin, ulardan intensiv foydalanish zaruriyatini keltirib
chiqaradi.
Ma’lumki, mamlakatimizda don mustaqilligini ta’minlash yuzasidan keng
200
qamrovli tadbirlar amalga oshirildi. Almashlab ekish tizimlari yangilanib gʻoʻza,
gʻalla, beda ekinlari ekiladigan qisqa aylanishli yangi me’yor joriy etildi. Binobarin,
respublikada paxta maydonlari qisqartirildi va 2000 yillarda 1,5
million gektar chigit
ekildi. Bu koʻrsatkich yildan yilga kamayib, endigi talab paxta yetishtirishni faqat
intensiv texnologiya asosida koʻpaytirilishidan iboratdir. Oʻzbekistonda 2014 yilda
chigitni yangi texnologiyalar asosida erta
muddatlarda ekish joriy etilib, u yaxshi
natijalar berdi, ya’ni hosildorlik ochiq maydonlardagidan gektariga 5-8 sentner yuqori,
kultivasiya va oʻgʻit solish tadbirlarining takomillashuvi natijasida yoqilgʻi moylash
materiallari sarfi 20%ga kamaydi. Paxta yigʻim-terimini erta tugatishga erishish
hisobiga esa kuzgi boshoqlilarni ekish imkoniyati yaratildi.
Nazorat va muhokama uchun savollar:
1. Samara va iqtisodiy samaradorlik tushunchasi nima?
2. Iqtisodiy samaradorlik koʻrsatkichlarini ayting?
3. Iqtisodiy samaradorlikni qaysi yoʻllar bilan oshirish mumkin?
4. Rentabellikni qaysi yoʻllar bilan oshirish mumkin?
5. Foyda nima va uni oshirish yoʻllari qanday?
6. Foyda normasi qanday koʻrsatkich?
7. Mahsulot tannarxini foyda miqdoriga ta’siri qanday?
8. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish xoʻjaliklarning
faoliyatiga qanday
ta’sir etadi.
9. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yoʻllari qanday?