Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti m. M. Azlarova inson resurslarini

 
6.2. Boshqarish va nazorat tizimi 
Boshqarish tizim sifatida uning yanada mayda bo‗linmalari mavjudligini ko‗zda 
tutadi. Bu uning elementlari orasidagi munosabatni tashkil qilish, ma‘lum maqsadga 
erishish uchun zarur bo‗lgan nazorat ostida faoliyat ko‗rsatayotgan ma‘lum 
mexanizmlar majmui sifatida uning ishlash tartibotini tashkil qilish kabilarni o‗z 
ichiga oladi. 
Boshqarish jarayonini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: 
 
30-rasm. Boshqarish jarayoni bosqichlari
44
 
Boshqaruvning quyidagi tarmoqlari mavjud: ijtimoiy, ishlab chiqarish bo‗yicha, 
texnikaviy, davlatga qarashli va boshqalar. Ma‘muriy buyruqbozlik tizimidagi rejali 
iqtisod sharoitida boshqaruvning vazifasi asosan oliy darajadagi rahbarlardan 
maydalariga ko‗rsatmalar berish bilan belgilanar edi. Bu byurokratiyaning, ya‘ni 
44
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan 
Boshqarish jarayoni bosqichlari 
maqsadning 
qo‗yilishi 
ma‘lumotlar
yig‗ish 
tahlil va mulohaza 
ishlari 
faoliyat variantlari 
va tashkiliy ish 
bosqichlarini 
tanlash 

---

122 
qog‗ozbozlikning kuchayishiga olib kelgan edi. Ko‗pincha hosil bo‗lgan vaziyatga 
zid qarorlar chiqarish ro‗y berar edi. Bu asta-sekin ―sen uchun hamma narsa qilinadi
‖
degan tushuncha asosida beparvolik va tayyorga ayyorlik kayfiyatini vujudga keltirib 
chiqaradi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida va umuman, hozirgi zamon ishlab chiqarishida, 
boshqarish omilining, boshqaruvchilik madaniyatining va boshqaruvchilik 
falsafasining ahamiyati oshib ketdi. Bugungi kundagi raqobatchilik kurashida 
mavqening kuchayishi boshqaruvning sifati bilan chambarchas bog‗liq. Boshqarishni 
takomillashtirishni ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning eng asosiy 
omillaridan deb sanamoq zarur. 
Nima uchun shunday? Eng avval ishlab chiqarish xarajatlarining strukturasi 
o‗zgardi. AQSH sanoati ishchilarining ish haqi ulushiga mahsulot qiymatining 2% 
dan 10 % gachasi to‗g‗ri keladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismini 
moddiy-energetik xarajatlar, asbob-uskunalarni saqlash va ishlatish, transport 
chikimlarini saqlash va shu kabi xarajatlar tashkil etadi. Demak, ishlab chiqarishning 
samaradorligini oshirish uchun asbob-uskunalarning sozlash va ta‘mirlash 
muddatlarini qisqartirish, ichki isrofgarchiliklarning barcha turlarini bartaraf qilish, 
(masalan, brak - ya‘ni nuqsonli mahsulot isrofgarchiligi, materiallar, xomashyo, 
energiyaning ortiqcha sarflanishi va boshqalar) hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗lib 
qoldi. 
Ko‗pincha rahbarlar ishlab chiqarish madaniyati, boshqarish uslubi, tashkil 
qilish falsafasi va shirkat qadriyatlari kabi masalalarga kam e‘tibor qiladilar. 
Yuqori malakali boshqaruvchilarga va yuqori samarali ishlab chiqarishga ega 
korxonalar esa, mana shu, birinchi qarashda sezilarsiz ko‗ringan omillar aslida 
xujalik faoliyatining muayyan ko‗rsatkichlarida moddiy tus olishini yaxshi biladilar. 
Umumiy maqsad kishilarni birlashtiradi, ularning zo‗riqishlariga ma‘no va 
maqsad sari intilish tuyg‗usini beradi, boshqaruvchilik qarorlari ishlab chiqish 
jarayonida asos soluvchi yo‗l-yo‗riqlar ko‗rsatadi. 
Yangi boshqaruvchilik fikrlashlari nimada ifodalanadi? Bu ishlab chiqarishni 
tashkil qilish shakl va usullarida, samaradorlikni oshirish yo‗llari, ishlab 

---

123 
chiqarishning moslashuvchanligi va tezkorligi sohalarida doimiy ravishda 
yaxshilanishlar qidirish - bu doimiy ravishda isrofgarchiliklar manbaini qidirish 
demakdir.