|
Motiv va motivatsiya tushunchasi
Insonning xatti-harakatlarida funktsional ravishda bir-biriga bog'liq bo'lgan ikkita tomon mavjud: rag'batlantirish va tartibga solish. Motivatsiya xatti-harakatlarning faollashishi va yo'nalishini ta'minlaydi va tartibga solish muayyan vaziyatda boshidan oxirigacha qanday rivojlanishi uchun javobgardir. Aqliy jarayonlar, hodisalar va sharoitlar: sezgi, idrok, xotira, tasavvur, e'tibor, fikrlash, qobiliyat, temperament, xarakter, hissiyot - bularning barchasi asosan xatti-harakatlarni tartibga solishni ta'minlaydi. Uning rag'batlantirishiga yoki motivatsiyasiga kelsak, bu motiv va motivatsiya tushunchalari bilan bog'liq. Ushbu kontseptsiyalarga shaxsning ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari, niyatlari, intilishlari, motivatsiyalari, uni ma'lum bir tarzda o'zini tutishiga olib keladigan tashqi omillar, uni amalga oshirish jarayonida biron bir faoliyatni boshqarish haqida va boshqalar kiradi. Psixologiyada inson xatti-harakatlaridagi ogohlantiruvchi lahzalarni tasvirlash va tushuntirish uchun ishlatiladigan barcha tushunchalar orasida eng keng tarqalgan, asosiylari motivatsiya va motiv tushunchalari. Motivatsiya" atamasi "motiv" atamasidan kengroq tushunchadir. "Motivatsiya" so'zi zamonaviy psixologiyada ikki ma'noda ishlatiladi: xatti-harakatni belgilovchi omillar tizimini anglatuvchi sifatida (bu, xususan, ehtiyojlar, motivlar, maqsadlar, niyatlar, intilishlar va boshqalarni o'z ichiga oladi) va uni rag'batlantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayonning tavsifi sifatida. ma'lum bir darajada xatti-harakatni qo'llab-quvvatlaydi. Shunday qilib, motivatsiya shaxsning xulq-atvori, uning boshlanishi, yo'nalishi va faoliyatini tushuntiradigan psixologik sabablar to'plami sifatida belgilanishi mumkin. Motivatsion tushuntirishlar xatti-harakatlarning quyidagi jihatlari bilan talab qilinadi: uning paydo bo'lishi, davomiyligi va barqarorligi, belgilangan maqsadga erishgandan so'ng yo'naltirish va tugatish, kelgusi voqealarni oldindan sozlash, yakka xatti-harakatning samaradorligi, mantiqiyligi yoki semantik yaxlitligini oshirish. Bundan tashqari, kognitiv jarayonlar darajasida, ularning selektivligi, hissiy o'ziga xos ranglanishi motivatsion tushuntirishga to'g'ri keladi. Motivatsiya g'oyasi xatti-harakatni tavsiflashdan ko'ra tushuntirishga harakat qilganda paydo bo'ladi. Doimiy xatti-harakatlarning sabablarini aniqlash va tavsiflash, uni o'z ichiga olgan harakatlarning motivatsiyasi haqidagi savolga javobdir. Har qanday xatti-harakat ichki va tashqi sabablar bilan izohlanishi mumkin. Birinchi holda, xatti-harakat predmetining psixologik xususiyatlari boshlang'ich va yakuniy tushuntirish nuqtalari, ikkinchidan, uning faoliyatining tashqi sharoitlari va sharoitlari. Birinchi holda, ular motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, niyatlar, istaklar, qiziqishlar va boshqalar haqida gapirishadi, ikkinchisida esa - mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda rag'batlantirish haqida. Ba'zan, odamning ichidan ko'rinadigan barcha psixologik omillar uning xulq-atvorini aniqlaydi, bu shaxsiy holatlar deb ataladi. Va shunga ko'ra, ular ichki va tashqi xulq-atvorni aniqlashning analoglari sifatida dispozitsion va vaziyatiy motivatsiyalar haqida gapirishadi. Dispozitsion va vaziyatiy motivatsiya mustaqil emas. Dispozitsiyalar ma'lum bir vaziyat ta'siri ostida yangilanishi mumkin va aksincha, ma'lum dispozitsiyalarning faollashishi (sabablar, ehtiyojlar) vaziyatni o'zgartirishga, aniqrog'i, uni sub'ekt tomonidan idrok etishga olib keladi. Bir xil bo'lib tuyulgan vaziyatlarda shaxsning xatti-harakatlari xilma-xil bo'lib ko'rinadi va bu xilma-xillikni faqat vaziyatga murojaat qilib tushuntirish qiyin. Masalan, hattoki bir kishi bir xil savollarga qaerga va qanday qilib unga berilganiga qarab turlicha javob berishi aniqlandi. Shu munosabat bilan, vaziyatni jismoniy emas, balki psixologik jihatdan aniqlash mantiqiydir, chunki bu uning idrokida va tajribalarida mavzuga aylanadi, ya'ni. insonni qanday tushunishi va qadrlashi. otiv harakatning maqsadliligini, aniq maqsadga erishishga qaratilgan yaxlit faoliyatni tashkil etish va barqarorligini tushuntiradi. Harakat predmetiga tegishli bo'lgan narsa, uning doimiy shaxsiy mulki bo'lib, ichkaridan ma'lum harakatlarni amalga oshirishga undaydi. Motivni, shuningdek, umumlashtirilgan shaklda ko'plab dispozitsiyalarni ifodalaydigan tushuncha sifatida ham aniqlash mumkin. Barcha mumkin bo'lgan holatlardan eng muhimi, ehtiyoj tushunchasi. U odamning yoki hayvonlarning normal hayoti va rivojlanishi uchun zarur bo'lmagan muayyan sharoitlarda unga muhtojlik holati deb ataladi. Shaxsning holati sifatida ehtiyoj har doim insonning tanaga (odamga) kerak bo'lgan narsaning etishmasligi bilan bog'liq norozilik hissi bilan bog'liq. Motivatsion ahamiyatga ega bo'lgandan keyingi ikkinchi tushuncha maqsaddir. Maqsad bevosita ongli natija deb ataladi, u hozirgi vaqtda haqiqiy ehtiyojni qondiradigan faoliyat bilan bog'liq harakatlarga yo'naltirilgan. Motivlar, ehtiyojlar va maqsadlardan tashqari, qiziqishlar, vazifalar, istaklar va niyatlar ham inson xatti-harakatining stimulyatori sifatida qaraladi. Qiziqish deganda kognitiv tabiatning maxsus motivatsion holati tushuniladi, u odatda, ma'lum bir vaqtda mavjud bo'lgan har qanday ehtiyoj bilan bevosita bog'liq emas. Vazifa muayyan maqsadga erishishga qaratilgan harakat davomida tanani oldinga siljish uchun engib o'tilishi kerak bo'lgan to'siqqa duch kelganda yuzaga keladi. Istaklar va niyatlar bir zumda paydo bo'ladi va ko'pincha harakatlarni amalga oshirish uchun o'zgaruvchan shartlarga mos keladigan o'zgaruvchan motivatsion subyektiv holatlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
