Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

4.4. Banklarda omonatlarning ko‘payishiga, ularning bank tizimiga jalb 
etilishiga to‘sqinlik qilayotgan omillarni statistik tahlil qilish 
Mamlakatdagi 
siyosiy 
va 
iqtisodiy 
ahvolning 
barqarorligi 
bank 
operatsiyalarining va banklar tizimi faoliyatning samaradorligini ta’minlaydi, 
shuningdek chet el va mahalliy investorlarning banklarga bo‘lgan ishonchini 
oqlaydi. Belgilangan ko‘rsatmalarsiz banklar turg‘un depozit bazasini yaratishga, 
operatsiyalarning rentabelligiga erishishga, vositalarini rivojlantirishga, o‘z aktivlari 
sifatini oshirishga va boshqaruv tizimini mukammallashtirishga qodir emas. 
Umuman olganda tijorat banklarining likvidliligini baholashning me’yor 
ko‘rsatkichlari mavjud, ya’ni: bank majburiyatlarini cheklash (K
1
), fuqarolar 
qo‘yilmasini cheklash (K
2
), bank balansining joriy likvidligi koeffitsienti (K
4
), bir 
qarz oluvchi uchun tavakkalchilikning maksimal hajmi (K
3
), bank balansining o‘rta 
muddatli likvidligi koeffitsienti (K
5
).
Bank majburiyatlarini cheklash (K
1
)
- bu bankning o‘z vositalari va uning 
barcha majburiyatlari summasi orasidagi bog‘liqlikni o‘rnatishdir. Bunday 
bog‘liqlikni o‘rnatish shunga olib keladiki, bank cheksiz o‘z majburiyatlarini 
oshiravermaydi, chunki bu majburiyatlar bank ixtiyoridagi xususiy vositalar hajmiga 
bog‘liq, bu vositalar cheksiz emas. 
хажми
воситалари
усусий
Банкнинг х
суммаси
ари
мажбуриятл
умумий
Банкнинг 
К
1

K
1
- koeffitsienti «1» atrofida tebranishi lozim. bu ko‘rsatkichning me’yoriy 
darajasi «1». 
Bankning majburiyatlariga quydagilar kiradi: korxona, tashkilotlar, 
shuningdek jamoa birlashmalarining hisob raqamlardagi qoldiq vositalari; yuridik 
shaxslarning qo‘yilmalari va depozitlar; aholining qo‘yilmalari; hisobdagi vositalar 
va boshqa banklardan qarorlari. 
Xususiy vositalarga bankning rezerv, ustav va boshqa fondlarining vositalari 
shuningdek taqsimlanmagan foyda va boshqalar kiradi. 
K
2
-ko‘rsatkichi, fuqarolar qo‘yilmasiga nisbatan banklarda cheklanishlar 
belgilangan. Bu ko‘rsatkich aholi qo‘yilmalarining bank xususiy vositalariga 

---

74 
bo‘lgan munosabatini ifodalaydi. Barcha turdagi banklar uchun bu ko‘rsatkichning 
me’yori «1» deb belgilangan, ya’ni har qanday bank aholidan o‘z xususiy 
vositalarining hammiga teng miqdorda qo‘yilma olishi mumkin. 
воситалари
усусий
Банкнинг х
и
депозитлар
Ахолининг 
К
2

K
3
-ko‘rsatkichi, bir qarzdor ssudalari bo‘yicha jami qarzlarning bankning 
xususiy vositalariga nisbati sifatida ifodalangan. 
воситалари
усусий
Банкнинг х
хажми
карзлари
жами
г 
карздорнин
Бир
К
3

Bu ko‘rsatkich koeffitsienti 0.5dan ortmasligi kerak. 
Keyingi ikki ko‘rsatkichlar (K4 va K5)majburiyatlari va aktivlarni solishtirish 
asosida joriy va o‘rta muddatli likvidni tartibga solish uchun mo‘ljallangan. 
K4- ko‘rsatkichi 30kunlik (1-oy) muddatli bank majburiyatlaning likvid 
aktivlarga nisbati sifatida ifodalaniladi. 
активлари
ликвид
ари
мажбуриятл
банк
кунлик
30
К
4

Likvid aktivlarga bank kassasidagi pul vositaldari, hisobdagi qoldiqlar, 
30kunlik ssudalar kiradi. Joriy majburiyatlar - talab qilmasdan avvalgi 
depozitlardan, fuqoralar qo‘yilmalari va to‘lov muddati 30kundan oshmagan tezkor 
depozitlardan tashkil topgan. 
K4 koeffitsientining me’yoriy ko‘rsatkichi 0.3dan kam bo‘lmasligi kerak. Bu 
degani har bir bank joriy to‘lovlarni ta’minlashi uchun qisqa muddatli majburiyatlar 
summasining 30%dan kam bo‘lmagan hajimdagi likvid aktivlarga ega bo‘lishi 
kerak. 
K5- ko‘rsatkichi muddatlari 1yildan ortiq bo‘lgan aktiv va majburiyatlarning 
bir-biriga munosabati sifatida ifodalanadi. 
Hozirgi sharoitda respublika bank tizimining likvidliligi va barqarorligi 
mamlakat uchun g‘oyat muhim masalalardan biri hisoblanadi. SHuning uchun ham 
tijorat banklari likvidliligini ta’minlash va uni boshqarish mexanizmini 
takomillashtirib borish hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. 

---

75 
Dastavval bank likvidliligi 2 ta nazariy yondashuvni o‘z ichiga olar edi: 
*
bank aktivlari tarkibi, muddati, bank passivlari tarkibi, muddatlariga mos 
kelishi shart. bu esa amaliy jihatdan tijorat banklari o‘z likvidliligini boshqarish 
bo‘yicha aktiv siyosat yuritishga yo‘l bermas edi. Ushbu berilgan nazariy asoslar 
natijasida bank moliyaviy talablari hajmi va muddati bank majburiyatlariga mos 
kelishi shart degan bankning oltin qoidasi yuzaga keldi; 
*
balans aktivlari va passivlari tarkibi real hajmda mos kelolmasligiga 
asoslangan, hatto eng qudratli tijorat banklari ham moliyaviy inqirozlar, bankrotlik, 
iqtisodiy tangliklardan va boshqa mojarolardan sug‘urtalanmagan. Bu ayniqsa, rejali 
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tgan davlatlarga xosdir. 
Bank ishining evolyusion tarzda rivojlanishi natijasida ikkinchi yondashuvga 
asosan aktiv va passivlarni boshqarish nazariyalari yuzaga kelib, rivojlandi.
Hozirgi kunda 4 ta asosiy nazariyalar o‘zaro farqlanadi: 
1. 
Tijorat ssudalari nazariyasi; 
2. 
Joydan-joyga (aktivlarni) ko‘chirish nazariyasi; 
3. 
Kutiladigan daromad nazariyasi; 
4. 
Passivlarni boshqarish nazariyasi. 
Birinchi uchta nazariya bevosita aktivlarni boshqarish nazariyasi bilan bog‘liq.