XMT standartlariga ko‘ra, ishsiz aholiga muayyan yoshga yetgan, hisobot
davri mobaynida ishsiz boiib, darhol ishga tushishga tayyor boiib turgan va
faollik bilan ish qidirayotgan kishilar kiritiladi. Shunday qilib, bozor
iqtisodiyotiga o'tayotgan mamlakatlarda ishsiz maqomiga ega boimoqchi boigan
kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim:
1. Ular ish bilan bandlik xizmati idoralarida
ish qidiruvchi sifatida
ro‘yxatga olinishlari darkor. O'zbekiston sharoitida ko‘plab kishilar haqiqatan
ham ana shunday ishsizlik maqomidan foydalanmaydilar.
2. Ishsiz deb hisoblanish uchun odam faollik bilan ish qidirishi (odatda,
ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilishdan oldin bir-to‘rt hafta ilgari)
kerak boiadi. Bizning real voqeligimizda - buni ish bilan bandlik xizmati
mintaqa markazlarining xodimlari qayd qilganlar - shunday mintaqalar
ham borki, ishsizlik bo'yicha beriladigan nafaqa ishlab turgan korxonalardagi
o'rtacha ish haqidan yuqoridir, bu ayniqsa, ishlamay turgan korxonalar
uchun xos boiib, vijdonsiz ishsizlar faollik bilan ish qidirmaydilar,
faqat
uni izlayotgan hisoblanadilar, ular ko'pincha qayd qilinmagan daromadlarga
ham egadirlar.
3. Ishsizlar maqomi va ishsizlik bo‘yicha nafaqa olish huquqi faqat ilgari
ishlagan kishilarga beriladi. Odatda, da’vogar awalgi 12 oydan qonunda qayd
qilingan uch oy mobaynida ishga ega boiishi lozim. Bu shart ijtimoiy jihatdan
o‘zini to iiq oqlagan boiishi mumkin emas, chunki kimki to‘rt oy mobaynida
notoiiq ish kuni ishlagan boisa, ishsizlik bo‘yicha nafaqa olish huquqiga ega
boiadi, kimki ikki oy mobaynida to iiq ish kuni ishlagan boisa,
u nafaqa
olish huquqiga ega bo‘lmaydi. Ko'pgina g‘arb mamlakatlarida bu shart ishsizlik
bo'yicha nafaqa oluvchilar sonini kamaytirishga kuchli ta’sir qildi.
4. Ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim. Bu hoi odamlarga
o ‘zini mas’uliyatsiz tutishga, alohida sabablarsiz bo‘shashga y o i qo‘ymaydi,
deb hisoblanadi. Biroq, ishdan o‘z ixtiyori bilan ketish va ishdan bo‘shash
o‘rtasidagi chegara hamisha ham aniq emas, chunki odamlaming bir qismi
korxonadan majburan ketishi qayd etilishini istamaydi.
5. Ishsiz odam o ‘zi uchun ish bilan bandlik xizmati «mos keladi* deb
hisoblagan ishga joylashish taklifini rad qilmasligi lozim. «Mos keluvchi ish*
mezonlarining obyektivligi haqida masala vujudga keladi.
6. Ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega boimasligi kerak.
7. Ishsiz odam muayyan oylar mobaynida ishsizlik bo‘yicha nafaqa olib
turadi, shundan keyin nafaqaning miqdori kamaytiriladi yoki uni to iash
mutlaqo to‘xtatiladi. Ishsizlik bo'yicha nafaqadan mahrum boiib qolish istiqboli
ishsizni o ‘z kuch-g‘ayratini ish qidirishga qaratishga majbur qiladi. Lekin,
bu hoi ko‘pincha uni o‘zining bilimi va tayyorgarlik
darajasiga muvofiq
kelmaydigan tasodifiy ishga rozi boiishiga olib keladi, pirovard natijada, bu
joydan bo'shashiga to‘g‘ri keladi. Bu esa xodimning bundan keyingi hayotiga
jiddiy salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin.
92
Ishsizlik darajasi - mehnat bozorining hozirgi paytdagi ahvoli haqida va
unda muayyan vaqt mobaynida ro‘y bergan o'zgarishlar to‘g‘risida tasawur
beradigan asosiy ko'rsatkichdir. Davming boshi (yoki oxiri) dagi ahvolga
ko‘ra tegishli sanada ishsizlik maqomiga ega boigan kishilar sonining
(It)
ana
shu sanadagi iqtisodiy faol aholi soniga
Fat
nisbati sifatida aniqlanadi.
Id
; =
It : Fa, • 100 %,
bunda:
Idt —
ishsizlik darajasi.
Iqtisodiy faol aholiga yollanish asosida haq olib ishlaydigan yoki o‘z
korxonasida, shu jumladan, shaxsiy yordamchi xo'jaligida ishlaydigan yoki shunday
korxonaga
ega boigan, biroq unda ishlamaydigan kishilar, shuningdek, ishsiz
boiib, yollanish yoki yollanmasdan ishlashni xohlaydigan kishilar kiradi.
Agar joriy statistikada iqtisodiy, faol aholining soni haqidagi m aiumotlar
boim asa, u xalq xo‘jaligida yoki mintaqada ish bilan band boiganlaming
ro‘yxatdagi soni miqdori sifatida va: a) ish bilan bandlik bo‘yicha mahalliy
markazda yoki mintaqa ish bilan bandlik markazida ro'yxatga olingan ish
qidirayotgan ish bilan band emaslar soni: b) XMT usuli bo'yicha hisoblab
chiqilgan ishsizlar soni sifatida taxminan hisoblab chiqarilishi mumkin.
Ishsizlik darajasi ko‘pchilik mamlakatlarda iqtisodiyotni
rivojlantirishning
eng muhim ijtimoiy omillaridan biri sifatida qaraladi. Hozirgi zamon fani
tabiiy ishsizlik darajasi degan tushunchadan foydalanadi. Turli mualliflar
ishsizlikning tabiiy darajasini turlicha hisoblaydilar. G ‘arb mamlakatlarida
ishsizlikning tabiiy darajasi 4-6 % doirasida deb yuritiladi. Bizning
iqtisodchilarimiz bu ko'rsatkichni 3-5 % deb hisoblaydilar.
Turli mamlakatlarda har bir muayyan davrda ishsizlik darajasi bir-
biridan jiddiy farq qiladi, bu esa har bir mamlakat uchun qaror topgan
♦tabiiy* ishsizlik darajasiga, mamlakatdagi iqtisodiy tsikl fazasiga, shuningdek,
davlat o ‘tkazadigan ish bilan bandlik siyosatiga bogiiq boiadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
