Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

VIII BOB
ISHSIZLIK: SABABLARI, XUSUSIYATLARI VA UNI
KAMAYTIRISH YO‘LLARI
8.1. Ishsizlik haqida umumiy tushunchalar
Ishsizlik — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa b o iib , ishchi kuchini 
taklif etish bilan unga boigan talab va taklif o'rtasidagi miqdor jihatdan 
ham, sifat jihatdan ham nomuvofiqlikni (ortiqchalikni) aks ettiradi.
Ishsizlik va u bilan bogiiq muammolar mehnat bozoridagi ijtimoiy- mehnat 
munosabatlarining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Ishsizlik muammosini 
o‘rganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali 
mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada 
yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi ishsizlik 
darajasini pasaytirish uchun qo‘shimcha ishchi o'rinlarini yaratish, ulami ishga 
tushirish aholining tabiiy o'sishidan orqada qolmasligi kerak.
M aium ki, 0 ‘zbekiston dunyo hamjamiyati davlatlari o‘rtasida aholisining 
jadal o ‘sib borayotganligi bilan ajralib turadi. Respublikamiz aholisi soni 
har yili o ‘rtacha 550—600 ming kishiga, mehnatga layoqatli aholi soni esa 
250—300 ming kishiga ko'paymoqda. Bunday vaziyat o ‘z navbatida aholining 
ish bilan bandligini oshirish, buning u ch u n esa ishlab chiqarishni 
kengaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish borasida uzluksiz ish olib borishni 
taqozo etadi. Aks holda, aholining turmush darajasining pasayib borishi, 
mamlakatda ishsizlar sonining ortib borishi bilan b ogiiq muammolar kelib 
chiqishi mumkin.
Iqtisodiy nuqtai nazardan ishsizlik deganda — ishchi kuchining ish
joyi bilan ta’minlamnaganligi va natijada, uning biron-bir qonuniy daromad
manbaiga ega boimasligining muayyan (aniq) holati tushuniladi. 
Odatda, 
jahon mamlakatlari ishsizlik tushunchasini BMT, Xalqaro Mehnat Tashkiloti 
(XMT), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish jamiyati talablariga ko‘ra ishlab 
chiqishadi.
Xalqaro tashkilotlaming bergan ta’rifiga binoan *ishsiz shaxslar* deganda 
- - ishga ega boim agan, ishlashga tayyor va ish izlayotgan fuqarolar tushuniladi. 
Mana shu asosiy shartlarga rioya qilgan holda, turli mamlakatlarda fuqaroni 
ishsiz shaxs deb e’tirof etish uchun qo‘shimcha shartlar talab qilinadi.
Masalan, Amerika Qo‘shma Shtatlarida, so‘nggi bir hafla mobaynida 
ish bilan band boim agan, so'nggi to‘rt hafta davomida ishga joylashishga 
(bevosita ish beruvchiga yoki ish bilan ta’minlash davlat xizmatiga murojaat 
etish orqali) harakat qilgan, mehnat qilish qobiliyatiga ega boigan fuqarolar, 
ishsiz shaxs deb e’tirof etiladilar.
88

---

yaponiyada ishsiz shaxs deb, so‘nggi bir hafla davomida bir soat ham 
ishlamagan, Buyuk Britaniyada esa, so‘nggi bir hafta mobaynida ishlamagan, 
shu davr mobaynida ish qidirgan yoki kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga 
ega bo'lmagan fuqarolar tushuniladi. Ayrim mamlakatlaming qonun hujjatlariga 
binoan, ishsiz deb, ishdan bo‘shatilgan va mehnat stajiga ega boiganlar tushuniladi.
O'zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida*gi 
Qonuniga binoan ishsiz shaxs deb, mehnatga qobiliyatli (o‘n olti yoshdan 
boshlab to pensiya bilan ta ’minlanish huquqini olgunga qadar), ishga va ish 
haqiga (mehnat daromadiga) ega boim agan, ish qidiruvchi shaxs sifatida 
mahalliy mehnat organida ro‘yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga tayyorlash 
va qayta tayyorlashdan o ‘tishga, malakasini oshirishga tayyor mehnatga 
qobiliyatli shaxslar e’tirof etiladi.
Ishsiz shaxs deb e ’tirof etish uchun quyidagi to‘rt shart mavjud boiishi 
lozim.