Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

ish bilan bandlik 
— fuqarolarning q o n u n hujjatlariga zid 
kelmaydigan o‘z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog'liq 
bo‘lgan, ularga ish haqi yoki m ehnat daromadi keltiradigan faoliyatdir.
Iqtisodiyotning sifat jih a tid a n oldingisidan farq qiluvchi har bir 
rivojlanish bosqichi uchun ish bilan ta ’m inlashning m uayyan modeli 
(kontsepsiyasi) mos keladi, chunki uning asosiy xususiyatlari jam iyat 
faoliyatining muhim jarayonlarini ochib beradi.
Tajriba shuni ko'rsatadiki, jam iyat m uam m olari ichida insonning 
shaxsini, talab-ehtiyojlarini hisobga olmasdan hal qilishga urinish omadsizlikka 
m ahkum etadi. Shuning u c h u n avvallari olim lar ish bilan bandlik 
muammolarini ko‘rib chiqayotganlarida asosan, uning iqtisodiy jihatlariga 
e’tibor bergan boisalar, keyingi paytda ish bilan bandlikning ijtimoiy jihatlari 
to‘g‘risida tobora ko'proq gapirilayotganligi bejiz emas.
Aholining ish bilan bandlik kontsepsiyasi —jamiyat ijtimoiyi-qtisodiy
rivojlanishining muayyan bosqichidagi ish bilan ta ’minlanishning
xususiyatini ochib beradigan qarashlar, tasawuriar tizimidir. 
Bunday nazariy 
tushunchalar markazigauni rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi davlat 
uchun xos b o ‘lgan obyektiv jaray o n larin i hisobga oluvchi ish bilan 
ta’minlanishning shakllanishi qo'yiladi. Bu o‘z navbatida muayyan davr 
mobaynidagi qo'yilgan maqsadlarga erishishning real imkoniyatlari bilan 
cheklanmaydi.
72

---

Ish bilan bandlik ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos boigan 
turli ko‘rinishlar va shakllarda namoyon bo‘ladigan o'ziga xos hodisadir. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi jamiyat a’zolarining to'liq ish bilan bandligiga asoslangan 
edi, uning boisi ishlab chiqaruvchi kuchlaming past darajada rivojlanganligida 
edi. Quldorlik va feodal formatsiyalar asosan qullar va krepostnoylaming 
majburiy ish bilan bandligiga asoslangan bo‘lib, quldorlar va krepostnoylar 
ishlamasdan hayot kechirar edilar. Doirasida inson huquqiy jihatdan erkin 
boigan va yollanma xodim sifatida namoyon bo‘ladigan bozor iqtisodiyotiga 
ega bo‘lgan kapitalistik formatsiyada ish bilan band boimagan aholi mavjud 
boiadi. Bunday ish bilan band boim aslik tabiiy va noiloj ishsizlik shaklida 
b o iad i. Sotsializm sharoitida to‘liq («yalpisiga») ish bilan bandlik e’lon 
qilingan bo‘lib, bu esa odamning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga 
majburligi bilan mustahkamlangan edi.
Hozirgi vaqtda ish bilan band aholiga barcha yollanib ishlayotgan 
xodimlar, o'quvchilar, harbiy xizmatchilar bilan bir qatorda o ‘zini o‘zi 
mustaqil ravishda ish bilan ta’minlaydigan fuqarolar va tadbirkorlik faoliyati 
bilan shug‘ullanadigan fuqarolar kiritilgan.
Ish bilan bandlar: a) pul bilan toianadigan yoki natura holidagi haq 
evaziga yollanib, shuningdek, o‘z faoliyati evaziga qancha muddat haq yoki 
daromad olishidan qat’i nazar, foyda yoki oilaviy daromad olish uchun 
yollanmasdan haftasiga kamida 2 soat ish bajarganlar; b) kasalligi yoki 
jarohatlanganligi tufayli, bemorlarga qarab turuvchilar; yillik mehnat ta’tili 
yoki dam olish kunlarida, o‘z ish joyidan tashqarida ta’lim olganlar; ma’muriyat 
tashabbusi bilan ta’minoti saqlab qolingan yoki saqlanmagan holda mehnat 
ta’tilida bo‘lgan va boshqa shunga o‘xshash sabablar bilan vaqtincha ishda 
bo‘lmaganlar; v) oilaviy korxonada haq olmasdan ish bajargan shaxslardan 
tashkil topadi. Ish bilan band boigan aholiga ikki guruh fuqarolar kiradi:
1. Ko'ngilli ravishda ish bilan band boim agan, er-xotindan birining, 
ota-onasi va boshqalaming mablagiari hisobiga yashaydigan fuqarolar;
2. Noilojdan ish bilan band boim ag an xodimlar kiradi, ular, o ‘z 
navbatida, quyidagilarga: a) mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; b) ish 
bilan band etish xizmati yordamida ish qidirayotgan; rasmiy maqomga ega 
boigan ishsizlik yuzasidan nafaqa oladigan ishsiz fuqarolarni o‘z ichiga oladi.
♦Aholini ish bilan ta’minlash to ‘g‘risida*gi Qonun 1992-yil 13-yanvarda 
qabul qilingan b o iib , unga 1998-yil 1-mayda ba’zi o ‘zgartirishlar va 
qo‘shimchalar kiritildi. Qonunda aholining ish bilan bandligining asosiy 
prinsiplari ifodalab berilgan, butam oyillar ish bilan bandlikmunosabatlariga 
bozor xususiyatidan kelib chiqadi va u bir necha tamoyillar bilan ifodalanadi. 
Birinchi tamoyil fuqarolaming unumli va ijodiy mehnat qilishga boigan o‘z 
qobiliyatlaridan foydalanishdan iborat favqulodda huquqidir. Mehnat qilishga 
majbur etishga (qanday shaklda boim asin) y o i qo‘yilmaydi. Faqat qonunda 
alohida belgilangan hollar bundan mustasnodir.
73

---

S hunday q ilib , resp u b lik am izn in g ijtim o iy -iq tiso d iy h ay otida 
umuminsoniy qadriyatlami mustahkamlash uchun muayyan qadam qo'yilgan 
bo‘lib, bu qadriyatlar orasida eng muhimi