Тошкент давлат аграр университети

I. ЧОРВАЧИЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ТАННАРХИНИ ҲИСОБЛАШНИНГ 
АҲАМИЯТИ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ 
1.1. Чорвачилик маҳсулотлари таннархини ҳисоблашнинг умумий 
қоидалари 
Чорвачилик 
маҳсулотлари 
таннархини 
калькуляциялашни 
такомиллаштиришнинг асосий йўналишларидан бири алоҳида қуйи тармоқлар 
(қорамолчилик - сут ва гўшт йўналиши, қўйчилик ва эчкичилик, қоракўлчилик, 
чўчқачилик, паррандачилик ва ҳ.к.) хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда 
таннарх ҳисоблаш услубини ҳисоб сиѐсатининг элементи сифатида 
шакллантиришдан иборат. Шу билан бир қаторда, бундай калькуляциялаш 
услуби таннарх кўрсаткичининг ишончлилигини пасайтирмасдан, фермер 
хўжалигининг ихтисослашганлик даражасини ва бозор коньюнктурасини 
ҳисобга олиши, калькуляция ҳисоб-китобларининг оддийлигини ҳамда таҳлил 
талабларини таъминлаши лозим. 
Чорвачилик маҳсулотлари таннархини ҳисоблаш учун 2012- «Чорвачилик 
ишлаб чиқариши» ва 1100- «Ўстиришдаги ва боқувдаги ҳайвонларни ҳисобга 
олувчи счѐтлар» (1110, 1120) бўйича аналитик счѐтлар маълумотларидан 
фойдаланилади. 
Йил охирида чорвачилик маҳсулотлари таннархини ҳисоблашдан олдин 
ушбу счѐтлар бўйича ҳисоб маълумотлари пухта текширилади. Ҳар бир чорва 
тури (гуруҳи) бўйича умумий харажатлар ва йил давомида олинган 
маҳсулотларнинг умумий суммаси аниқланади. Бунда харажатлар ҳисоб 
объектлари бўйича тўғри тақсимланиши, киши-соатлар, озуқа-кунлар ва озуқа 
бирликлари тўғри ҳисобга олиниши, чорвачиликнинг айрим тармоқлари 
(паррандачилик, балиқчилик, асаларичилик, туячилик) бўйича тугалланмаган 
ишлаб чиқариш ҳажмининг тўғри аниқланиши, олинган асосий, ёндош ва 
қўшимча маҳсулотлар миқдори ҳамда қийматининг тўғри акс эттирилишга 
эътибор бериш зарур. 
Чорвачиликда асосий маҳсулотлар: сут, жун, тухум, насл, тирик вазн, 
умумий тирик вазн ва бошқалар таннарх ҳисоблаш объектлари бўлиб 
ҳисобланади. Кўпчилик тармоқларда бир вақтнинг ўзида ўзаро боғлиқ 
маҳсулотларнинг бир қанча турлари олинади. Сут йўналишидаги 
қорамоллардан сут ва насл; қўйчиликдан – жун, насл, қўшилган вазн; 
паррандачиликдан – тухум, гўшт ва бошқалар олинади. Шу сабабли харажат 
объектлари билан таннарх ҳисоблаш объектлари бир-биридан фарқ қилади ва 
натижада харажатларни маҳсулот турларига тўғри тақсимлаш зарурати 
туғилади. Ушбу муаммони бартараф этиш мақсадида мазкур тавсияномага 
чорвачиликда ишлаб чиқариш харажатларини режалаштириш ва ҳисобга олиш 
объектлари, таннарх объектлари ва бирликлари жадвал сифатида илова 
қилинди. Чорвачиликда қўшимча маҳсулотга гўнг, парранда ахлати, жун-тивит, 
пат, тери ҳамда нобуд бўлган ҳайвонлардан олинган нимталанган гўшт ва 
бошқалар киради. 
Гўнгнинг таннархи муайян шароитдаги уни йиғиштириш ва 
тўшамаларнинг норматив харажатлари ҳамда гўнг чиқариш ва сақлаш 
харажатлари асосида аниқланади. 

---

5 
Калькуляция ҳисоб-китобларини амалга оширишдан олдин бир қатор 
тайѐргарлик ишлари бажарилиши лозим. Жумладан,тегишли қуйи тармоқлар ва 
чорва моллари гуруҳлари бўйича харажатларнинг натурал кўрсаткичларини 
(киши-соат, озуқа бирлиги, озуқа-куни ва ҳ.к.) ҳам инобатга олган ҳолда, тўлиқ 
ва тўғри ҳисобга олиниши текширилади. Бундай текширув мантиқий назорат ва 
маҳсулот чиқишини бош сони билан солиштириш каби усуллар ѐрдамида 
амалга оширилади. 
Шунингдек, чорва молларини инвентаризация қилиш натижаларининг 
тўғри ва тўлиқ расмийлаштирилганлиги, ҳисобот даврига тааллуқли бўлган 
келгуси давр харажатлари, хусусан,чорва молларини ѐзги лагерларда сақлаш 
харажатларининг тегишли тармоқ ва чорва молларига асосли ҳамда тўлиқ олиб 
борилганлигини ҳам текшириш зарур. Агар ѐзги лагер қайсидир битта чорва 
моли гуруҳига мўлжалланган бўлса, у ҳолда мазкур йилга тўғри келадиган 
харажат суммаси олдин 3190-«Бошқа келгуси давр харажатлари» счѐтида 
тўпланиб, ундан мазкур гуруҳга ўтказилади ва «Бошқа асосий харажатлар» 
моддаси бўйича акс эттирилади. Лагер чорва молларининг бир қанча турлари 
ѐки гуруҳларини сақлаш учун фойдаланилади, ҳисобот йилига тегишли 
харажатлар чорва молларининг ушбу гуруҳлари ўртасида уларнинг лагерда 
сақланган шартли озуқа-кунларига мутаносиб тақсимланиши лозим. 
Булардан ташқари, ветеринария дори-дармонлари ва дезинфекция 
воситаларининг ҳисобдан чиқарилган суммалари асослилиги ҳам текширилиши 
лозим. Қилинган харажатлар, агар улар фермер хўжалигининг хусусий 
маблағлари ҳисобидан сотиб олинган бўлсагина тегишли чорва моллари 
турлари ѐки гуруҳлари бўйича харажатларга олиб борилади. Агар харажатлар 
чорва моллари ва паррандаларнинг юқумли касалликларига қарши давлат 
бюджетидан ажратилган махсус маблағлар ҳисобидан амалга оширилган бўлса, 
бундай харажатлар таннархга қўшилмайди. Мақсадли молиялаштириш 
маблағлари ҳисобидан харид қилинган инвентар ва жиҳозлар сарфи ҳам 
шундай тартибда акс эттирилади. Шунингдек, мазкур маҳсулотни ишлаб 
чиқариш билан боғлиқ бўлмаган харажатлар миқдорини ҳам текшириш зарур. 
Масалан, асаларичиликда-чангланган экинларга олиб бориладиган харажатлар. 
Ёрдамчи ишлаб чиқаришлар ва хўжаликнинг ўзида етиштирилган 
озуқалар бўйича калькуляция фарқларининг тўғри ва тўлиқ акс эттирилганлиги 
ҳамда умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлашнинг асослилигини 
текшириш калькуляциялашда муҳим тайѐргарлик босқичларидан бири 
ҳисобланади. 
Ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг аналитик счѐтлар бўйича тўлиқ ва 
тўғри кирим қилиниши ҳам алоҳида пухта назорат қилиниши лозим. Бунда агар 
харажатлар тегишли аналитик счѐт дебети бўйича ҳисобга олинган бўлса, 
маҳсулот чиқишини айнан шу аналитик счѐт кредити бўйича акс эттириш 
лозим. Чунки олинган маҳсулот олдин амалга оширилган харажатларнинг 
моддий ифодаси ҳисобланади. 
Юқорида баѐн этилган ишларни сифатли амалга ошириш натижасида 
бутун чорвачилик тармоғи бўйича ҳар бир чорва моли гуруҳи бўйича 
харажатлар ва маҳсулот чиқишини тўлиқ ва тўғри акс эттириш таъминланади. 

---

6 
Калькуляциялаш жараѐнида чорвачиликдаги тугалланмаган ишлаб чиқаришни 
аниқлаш ва баҳолаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Унинг қиймати инвентаризация 
рўйхатида кўрсатилган суммага мос бўлиши лозим. Амалдаги қоидаларга 
мувофиқ фермер хўжаликларида чорвачилик маҳсулотларининг ҳақиқий 
таннархи йил охирида ҳисобланади. Бундай тартибни чорвачиликнинг айрим 
қуйи тармоқларида маҳсулотлар, масалан қўйчиликда- жун, асаларичиликда-
асал вақти-вақти билан, мавсумий олиниши билан изоҳланади. 
Айни вақтда айрим тармоқларда мунтазам ва нисбатан бир текисда 
маҳсулот олинсада (масалан, сут, тухум, вазн), чорва молларининг ушбу 
гуруҳлари ва турлари бўйича ҳақиқий таннарх фақат йил охирида ҳисобланади. 
Чунки шунгача мазкур тармоқ ѐки гуруҳ бўйича ҳақиқий харажатлар 
суммасини аниқлаш имкони бўлмайди. 
Кўпчилик чорва фермер хўжаликлари устун даражада ўз озуқа базасига 
эга бўлиб, у барча харажатларнинг тахминан 50-60 % ини ташкил этади. Бундай 
фермер хўжаликларида ўсимликчилик маҳсулотлари, шу жумладан ем-
хашаклар, ҳақиқий таннархини ҳисобламасдан олдин чорвачилик маҳсулотлари 
таннархини ҳисоблаш имкони бўлмайди. Бу эса чорвачилик маҳсулотлари 
ҳақиқий таннархини фақат йил якунланганидан кейингина ҳисоблашнинг 
асосий сабабидир. Бундан ташқари, амалдаги қоидаларга мувофиқ ѐрдамчи 
ишлаб чиқаришлар хизматининг қиймати чорвачилик харажатларига йил 
давомида режа баҳосида олиб борилади. Ва ниҳоят, умумишлаб чиқариш 
харажатлари сметаси бир йилга тузилиб, улар фақат йил охирида тақсимланади. 
Буларнинг барчаси чорвачилик тармоқларида барча ҳақиқий харажатларни 
фақат кўрсатилган вақтда аниқлашни тақозо этади. 
Шу билан бирга, тор ихтисослашган (паррандачилик, чўчқачилик, 
бўрдоқичилик) фермер хўжаликларида ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини 
мунтазам равишда ҳар ойда ҳисоблаб боришга имконият мавжуд. Бундан 
ташқари, чорвачилик маҳсулотлари таннархи шаклланишини назорат қилиб 
бориш учун кўпчилик фермер хўжаликларида йил давомида айрим турдаги 
чорвачилик маҳсулотларининг тахминий таннархи ҳар ойда ѐки ҳар чоракда 
ҳисоблаб борилиши мақсадга мувофиқ. Бунинг учун ички бошқарувни таҳлил 
ахборотлари билан таъминлашни такомиллаштириш мақсадида бошқарув 
ҳисоби тизимида «Чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва таннархи» 
сегментар ҳисобот шаклини ишлаб чиқиш зарур. 
Чорвачиликнинг алоҳида қуйи тармоғи ва гуруҳлари бўйича маҳсулотлар 
таннархини ҳисоблашда белгиланган кетма-кетликка ҳам риоя қилиш зарур. 
Сут йўналишидаги қорамолчиликда маҳсулотлар таннархини ҳисоблаш сут 
соғиладиган асосий подадан бошланиши мақсадга мувофиқ. Чунки олинган сут 
бошқа қорамол турлари ва гуруҳларига ичирилиши мумкин. Бундай ҳолатда 
сутнинг аниқланган ҳақиқий таннархи чорва моллари мазкур гуруҳлари 
маҳсулотлари ҳақиқий таннархини ҳисоблаш учун бирламчи шарт 
ҳисобланади. Ўстирилаѐтган ва боқувдаги чорва моллари маҳсулотларининг 
таннархини калькуляциялашда мазкур гуруҳ ѐки тур бўйича аввало қўшилган 
вазннинг, сўнгра тирик вазн ҳақиқий таннархини аниқлаш зарур. Бу қўшилган 
вазн таннархи тирик вазн таннархининг бир қисми эканлиги билан изоҳланади. 

---

7 
Тирик вазннинг ҳақиқий таннархини ҳисоблашда калькуляция ҳисоб-китоблари 
чорва молларининг кичик ѐшдаги гуруҳларидан бошлаб, кетма-кетликда амалга 
оширилиши лозим. Чорвачиликда калькуляция ҳисоб-китоблари ва таннарх 
таҳлили учун оралиқ калькуляция бирлиги сифатида чорва молларининг 
алоҳида гуруҳларини сақлаш озуқа-кун таннархи кенг қўлланилади. Ушбу 
кўрсаткич чорва молларини сақлаш учун қилинган жами харажат суммасини 
(қўшимча маҳсулот қийматини чегирмасдан) мазкур гуруҳдаги чорва 
молларини сақлаш озуқа-кунлари сонига бўлиш йўли билан аниқланади. 
Ўртача йиллик битта чорва молини сақлаш харажатлари ҳам шу тартибда 
аниқланади.
Чорвачиликнинг асосий тармоқлари бўйича маҳсулотлар таннархини 
ҳисоблаш тартибини кўриб чиқамиз.