Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali zooinjeneriya, veterinariya

O‘rtachadan past sifatli silos (shartli yaroqsiz); o‘zoq muddat davomida bostirilgan, yaxshi zichlanmagan va germetizatsiyalanmagan

YAxshi sezilarli yangi yopilgan javdar noni va asal xidi (45–50^0S gacha qizib ketganda) yoki keskin sirka–nordon kuchki moy kislotasi bilan (kaftda ishqalanganda xidi to‘liq tarqamaydi)

Klassiz

0

To‘q–malla, o‘ng‘ir (burыy) yoki kul rangli yashilroq

Klassiz

0

O‘simlik qismlari saqlangan, qo‘lda ishqalanganda silos izlari qolmaydi, engil ezilib ketadi (qo‘lda qo‘ng‘ir randa iz qoldiradi)

Klassiz

0

Juda yomon va yaroqsiz

Xidi yoqimsiz, tezak simon, aynigan sho‘r baliq (trimetilamin) va pishloq, o‘yuvchi ammiakli yoki chirik, mog‘orlangan (kaftda ishqalanganda xidi tarqamaydi)

Klassiz

–5

To‘q–yashil, to‘q–qo‘ng‘ir yoki qora

Klassiz

–3

O‘simlik qismlari saqlanmagan, paypaslaganda eziladi, ayrim qismlari chirigan va qora ranli mog‘or bosgan

Klassiz

–5

19–jadval
Laboratorriya tahlillari asosida silos sifatini ballar bo‘yicha baholash

pH	Ko‘rsatkich uchun baho		Silos tarkibida organik kislotalar
	Davlat andozasi bo‘yicha klass	ball	Jami,g%	Nisbat,%			Moy kislotasi, g%	Silos bahosi
				Sut kislotasi		Moy kislotasi		Ball
				Makkajo‘xoridan	Turli o‘tlardan			Davlat andozasi bo‘yicha klass	Sut kislotasi uchun	Moy kislotasi uchun
3,8 gacha	I-III	3	1,9-2,5	55-65	50-65	0 yoki 1-4	0	I	5	5
3,9-4,2	I-II	5	1,5-2,5	50-54	40-49	7-10	0,11-0,20	II	4	3
4,3-4,5	II,III	4	1-2,5	40-49	20-39	12-20	0,21-0,30	III	2	2
4,5-4,7	III va klassiz	1	1-2	39-20	19 va undan past	21 va undan ko‘p	0,31 va undan ko‘p	Klassiz	1	1
4,8-5,5	Klassiz	0	1 va undan kam	19 va undan kam	19 va undan past	50 va undan ko‘p	0,6 va undan ko‘p	Klassiz	0	0

	Mutloq quruq modda tarkibida, %
	Xom protein, kamida																			Xom kul, ko‘pi bilan								Ko‘rsatkich uchun baho
	Dukkaklilardan					Dukkakli–boshoqlilardan						Boshqlilar,kungaboqar va boshqalardan								Silos								Davlat ando-zasi bo‘yicha klass					Ball
	oddiy		konserva-langan				oddiy		konserva-langan				oddiy		konserva-langan						kungaboqar va topinam-burdan					boshqa o‘tlar-dan								Pro-tein	kul
	14		15				12		13				10		11						13					11				I				5	3
	12		13				10		11				8		9						15					13				II				3	2
	10		11				8		9				8		9						17					15				III				1	1
	9 va undan kam		10				7		8				7		8						18 va undan ko‘p					15				Klassiz				0	0
Silos tarkibi karotin miqdori (to‘liq namlik bilan hisobida) mg/kg, kamida																			Silos namligi,% ko‘pi bilan													Baho
Makkajo‘xo-ridan (xududlar bo‘yicha)					Kungabo-qar va boshqalardan			Turli o‘tlardan			Konserva-langan*					Baho			Makkajo‘xoridan (xududlar bo‘yicha)						Kungabo-qar va boshqalardan				O‘tlar-dan**			Davlat andozasi bo‘yicha klass					ball
1		2		3				So‘litil-magan		70% namligi-gacha so‘litilgan	Ko‘p yillik o‘tlar-dan			Makka-jo‘xo-ridan		Davlat andozasi bo‘yicha klass	ball	1				2	3
6,4		10		7,2	10,8			15		18	16			12,6		I	5	68				75	82	82			75				I					5
6		7		6	6			8		12	12,6			9		II	4	70				77	82	85			80				II					3
2.5		4,2		4,8	3,6			5		9	7,5			4,8		III	2	75				79	88	88			85				III					1
																klassiz															klassiz

*Kimyoviy konservantlar bilan makkkajo‘xori va kunbaboqar o‘simliklardan tayyorlangan silos (I,II va III klasslar uchun namligi mos ravishda 82, 85 va 88% dan ziyod bo‘lmagan). Natriy pirosulfit bilan konservatsiya qilingan silosning pH aniqlanmaydi. Propion kislotasi va uning boshqa kislotalar aralashmalari eritmasi bilan konservatsiyalangan silos tarkibida moy kislotasining umumiy miqdori aniqlanmaydi. Boshqa konservanlar qo‘llanilganda moy kislotasi miqdori I va II klassga mansub silosda 0,1 g% dan; III –klassga mansub silosda esa 0,2 g% dan oshmasligi kerak.

** So‘litilmagan bir yillik va ko‘p yillik o‘tlar va barra o‘tlar.
Senaj – bu ko‘k o‘tlarni 45–55% namligigacha quritilib anaerob sharoitda konservatsiya qilingan shirali oziqadir. Senaj asosan dukkakli (beda, sebarga, esparset va boshq.) va dukkakli–boshoqli xashaki no‘xat, suli va boshq. aralashmalari) o‘tlardan tayyorlanadi. Konservatsiyalanish xususiyati asosan oziqalarning fiziologik qururiqligi, CO₂ to‘planishi va kam miqdorda organik moddalarning hosil bo‘lishi hisobiga amalga oshiriladi.
Senaj ko‘k o‘tlar tarkibidagi to‘yimli moddalarning maksimal darajada saqlab qolishga imkon beradigan yuqori sifatli oziqa hisoblanadi. Senaj past kislotaligi (pH 4,5–5,5), yuqori oziqaviy qiymati va parxezlik xususiyati bilan xarakterlanadi.
Senaj hayvonlarga edirishga tayyor bo‘lganidan so‘ng uning sifati o‘rganiladi, buning uchun organoleptik ko‘rsatkichlar bo‘yicha oziqa hidi, rangi, vegetativ organlarning strukturasi hamda laboratoiya tahlillari bo‘yicha quruq modda tarkibida saqlanadigan karotin, protein, kletchatka hamda organik kislotalarning nisbati aniqlanadi.
Hidi. YAxshi sifatli senajning hidi xushboy, meva hidini beradi. O‘rta sifatli senajning hidi yangi yopilgana javdar noni hidini beradi, ushbu hid senajni bostirish yoki saqlash jarayonida qizib ketish natijasida hosil bo‘ladi. Bunda organik moddalarning hamlanish darajasi pasayib ketishiga sabab bo‘ladi. Buzulgan yoki yaroqsiz senaj hidi mog‘or, dog‘lanmagan moy, sirka yoki go‘ng hidini beradi.
Rangi. YAxshi sifatli senajning rangi o‘simlik turiga qarab yashil, qo‘ng‘ir–yashil, sarg‘ich–yashil bo‘ladi. O‘rta va o‘rtachadan past sifatli senajning rangi uning me’yordan ortiq qizib ketish natijasida och–jigan rang yoki to‘q–jigar rang bo‘ladi. YAroqsiz holatga kelgan senaj rangi to‘qroq tusga ega bo‘ladi, ya’ni qora, qo‘ng‘ir va h.k. Bunday senaj mog‘orlangan bo‘lishi ham mumkin.
Struktura (shakli). Sifatli senajda o‘simliklar strukturasi to‘liq saqlangan bo‘ladi va aksincha, senaj qancha sifatsiz bo‘lsa, o‘simliklarning strukturasi shuncha ko‘p saqlanmagan bo‘ladi, bunda oziqa yoquluvchi va eziluvchan konsistensiyaga ega bo‘ladi va qo‘lda ishqalab ko‘rilgandi iflos dog‘lar qoladi.
Organoleptik va laboratoriya ko‘rsatkichlari bo‘yicha senajning sifati shkala bo‘yicha baholanadi (20–jadval) hamda umumlashtirilgan ballar asosida quyidagi klasslarga ajratiladi:
I–klass (a’lo sifatli) – 22–25 ball;
II–klass (yaxshi sifatli) – 17–20 ball;
III–klass (qoniqarli sifatli) – 10–12 ball
Klassiz (qoniqarsiz) – 9 va undan kam ball.
20– jadval
Senajning sifatiga baho berish shkalasi

Ko‘rsatkichlar	Baho
	Klass	Ball
Hidi:
Xushboy, meva	1–2	3
Mevali, engil sezilarli asal hidi yoki yangi yopilgan javdar noni hidi	3	1
asal hidi yoki yangi yopilgan javdar noni hidi	Klassiz	0
Rangi:
Ko‘kimtir­yashil, srg‘ich­yashil (sebarga uchun och­malla	1–2	3
Ko‘kimtir­yashil, srg‘ich­yashil (sebarga uchun och­qo‘ng‘ir	3	2
To‘q­malla	Klasssiz	0
Quruq modda,%
Dukkaklilardan 40–55	1,2,3
Dukkakli–boshoqlilardan va boshoqlilardan 40–60	1,2,3
Quruq modda tarkibida xom protein,%
Dukkaklilar uchun
15 va undan yuqori	1	5
14,9–13	2	4
12,9–11	3	3
10,9 va undan kam	Klassiz	1
Dukkakli–boshoqlilar uchun
13 va undan yuqori	1	5
12,9–11	2	4
10,9–9	3	3
8,9 va undan kam	Klassiz	1
Boshoqlilar uchun
12 va undan yuqori	1	5
11,9–10	2	4
9,9–8	3	3
7,9 va undan kam	Klassiz	1
Quruq modda tarkibida xom kletchatka,%
29 va undan kam	1	4
30–32	2	3
33–35	2	2
36 va undan yuqori	Klassiz	1
Quruq modda tarkibida karotin, mg/kg
55 va undan yuqori	1	5
54–40	2	4
39–30	3	3
29 va undan kam	Klassiz	1
Moy kislota miqdori (erkin+bog‘langan), g/%
0	1	5
0,01–0,10	2	3
0,11–0,20	3	2
0,21 va yuqori	Klassiz	0