Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

O`zlashtirish uchun savollar. 
1. Paxta tolasining chiziqli zichligi deganda nimani tushinasiz?
2. Tolaning mikroneyr ko’rsatkichlari deganda nimani tushinasiz?
3. Chziqli zichlik tushunchasi nima uchun fanga kiritilgan?
4. Mikroneyr ko’rsatkichlar nima uchun fanga kiritilgan? 

---

14 – amaliy mashg’ulot: Paxta tolasining nuqsonlari va iflos aralashmalar miqdorini 
aniqlash 
Darsning maqsadi: 
turli rusumdagi paxta analizatorlarida nuqsonlar va iflos 
aralashmalar massaviy ulushini aniqlash usullarini o’rgatish. 
Jixozlar: Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini paxta analizatori yordamida 
aniqlash uchun vositalar:
AX yoki FM—30 tipidagi paxta analizatori yoki o‘xshash tipdagi 
boshqa rusumli paxta analizatorlari; 4-sinfga mansub yuqori tortish chegarasi 500 g gacha 
bo‘lgan umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan laboratoriya tarozilari; 2-sinfga mansub 
yuqori tortish chegarasi 200 g gacha bo‘lgan laboratoriya tarozilari; iflos aralashmalarni 
yig‘ishtirish uchun cho‘tkacha; iflos aralashmalarni yig‘ishtirish uchun karton qog‘oz. 
Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini qo‘lda ajratib aniqlash uchun vositalar: 
2-sinf aniqligidagi yuqori tortish chegarasi 20 g va 200 g bo‘lgan laboratoriya tarozilari; 
VT-20 yoki o‘xshash tipdagi boshqa rusumli torsion tarozilar; karton varag‘i yoki ustki 
qismi sayqallangan o‘lchamlari 50½50 sm bo‘lgan yupqa taxta; plastmass idishchalar; 
pinset. 
Topshiriq:
– turli rusumdagi paxta analizatorlarida nuqsonlar va iflos aralashmalar massaviy 
ulushini; 
– qo’lda ajratish orqali nuqsonlar va iflos aralashmalar massaviy ulushini (arbitraj 
usuli) aniqlash usulini bajaring; 
Asosiy ma’lumotlar:
Tola tarkibidagi ifloslik va nuqsonlar.
Paxtaning asosiy 
xossalari undan olinadigan mahsulotlarning sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Agar paxta 
butunlay pishmagan — o‘lik bo‘lsa, chigiti puch, yetilmagan, tola devorlari juda yupqa, 
uzun naychaga o‘xshaydi. Uning tolasi juda notekis va bo‘sh bo‘lib, undan sifatli ip olib 
bo‘lmaydi, bo‘yoqni yaxshi olmaydi. Bunday tolaning devori faqat bir qavat kutikuladan 
iborat, xolos, kutikulada esa moy mumli moddalar juda ko‘p, hujayra selluloza juda kam 
bo‘ladi. O‘lik tolalar bir-biriga yopishgan yaltiroq, nafis qatlamlardan iborat. Paxta tolasi 
yetilishi chanoq ochilgandan keyin tola quriydi, uning devorlari bir-biriga yopishgan 
lentasimon shaklni oladi hamda unda jingalaklik hosil bo‘ladi. Paxta tolasi pishgan sari 
uning tashqi diametri ichki diametriga nisbatan oshadi va u pishganlik koeffitsiyenti deb 
ataladi. Paxta tolasi uzunligi, tolaning bir tekisligi, yo‘g‘onligi, tolaning pishiqligi va 
cho‘ziluvchanlik xossalari va paxta tolasining namligi bilan belgilanadi. Paxta nam roq 
bo‘lsa, uni qayta ishlaganda mashina qismlariga yopishib qoladi, juda quruq bo‘lsa, tolalar 
sinib, chiqindi ko‘payadi. 
Paxtadagi xas-cho‘plar, iflosliklar — bu tolaning nuqsonlari. Agar paxtadan namuna 
olib qarasak, unda normal pishib yetilgan tolalardan tashqari xas-cho‘p aralashgan va 
nuqsonli tolalar borligini ko‘ramiz. Bunday nuqsonlar biologik va mexanikaviy bo‘lib, ular 
g‘o‘zaning o‘sib rivojlanishida, paxta zavodlarida paxtani dastlabki ishlashda va ba’zan 
ipyigiruv fabrikasida paxtadan ip olishda paydo bo‘ladi. Bunday nuqsonlar ko‘p bo‘lsa, 
paxtaning qiymati pasayadi, ishlab chiqarish jarayonida chiqindilar ko‘payadi, ipning 
chiqishi kamayadi va uninig sifati pasayib, yigirish va to‘qish jarayonlarida ko‘proq uziladi, 
natijada mashinalarning ish unumi pasayadi.