Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

№ Ko’rsatkichlar 
Kategoriyalar 
bo’yicha 
normalar, % 
I 
II 
III 
1 
Reproduktsiyasi, kam emas 
1 
3 
5 
2 
Nav tozaligi, % dan kam emas 
100 
97 
95 
3 
Tashqi ko’rinishi bo’yicha kasallangan (aynigan) 
o’simliklar, %dan ko’p emas 
7,2 
11,0 
13,8 
SHu jumladan:
a) og’ir virusli kasalliklar (g’adir-budur va chiziqli mozaika, 
barg buralish, gotika kabilar) bilan kasallangan o’simliklar 
1,2 
1,5 
2,4 
b) yengil virusli kasalliklar (haqiqiy mozaika, barg bujmayish 
kabilar) bilan kasallangan o’simliklar 
6,0 
9,0 
10,2 

---

129 
v) qorason bilan kasallangan tuplar 
Man 
etiladi 
0,5 
0,7 
g) xalqali va qo’ng’ir bakterial chirishlardan so’ligan o’simliklar 
Man 
etiladi 
Man 
etiladi 
0,3 
Urug’lik kartoshka uchun eng yaxshi o’tmishdosh ekinlar haydalgan bedapoya, 
oraliq ekinlardan bo’shagan dalalar, boshpiyoz va poliz ekinlari hisoblanadi. Bunday 
o’tmishdoshlar dalasiga ekilgan urug’lik kartoshka gektaridan 3,7—5,3 tonna ziyod 
hosildorlikni tahminlab, aynigan tuganaklar salmog’ini 2—3 baravarga kamaytiradi. 
Kartoshkaning aynishiga qarshi kurashning eng samarali usuli yozda kechki qilib 
ekishdir. Bunda tuganaklarning hosil bo’lish va o’sishi kech yoz va kuzning salqin 
davriga to’g’ri keladi. Natijada kartoshka viruslar, bitlar bilan kasallanmagan, 
sog’lom, aynimagan bo’lib, mahsuldor urug’lik hosili olinadi. 
Respublikamizda sog’lom, aynimagan, mahsuldor urug’bop kartoshka hosili 
olish uchun o’rtapishar navlarni 15-30 iyunlarda tezpishar navlarni esa 1—15 
iyullarda ekish eng qulay muddat hisoblanadi. Ana shu muddatlarda ekiladigan 
urug’lik tuganaklar sunhiy sovutgichli maxsus omborxonalarda saqlanishi maqsadga 
muvofiq bo’ladi. 
5. Parvarishlashda kartoshka tupi atrofida tuproq va havo haroratini pasaytirish 
maqsadida bo’g’izga ko’proq tuproq berish, qator orasini iloji boricha keng 90 sm 
qilib, zich (15—20 sm) ekish tavsiya etiladi. SHunday keng qatorlab va zich ekilib 
yetishtirilgan urug’lik tuganaklar keyingi reproduktsiyada qator orasi 70 sm va siyrak 
(20—25 sm) qilib olingan urug’lik tuganaklarga nisbatan bir xil sharoitda 
hosildorlikning 9—12 % yuqori bo’lishini tahminlaydi (T.E. Ostonaqulov, 1985). 
6. Urug’lik kartoshka o’stirish texnologiyasining muhim elementlari o’g’itlash 
tizimi, sug’orish rejimi va texnikasi hisoblanadi. CHunki, o’g’itlash hamda sug’orish 
bilan o’simliklarning o’sish va rivojlanishini, ulardagi tuganak soni va yirikligini ham 
boshqarib, yuqori sifatli va mahsuldor urug’bop hosil olish mumkin. 
Tajribalarimiz natijasi shuni ko’rsatdiki, urug’lik kartoshka gektariga N
150-200
‘
120-
160
K
75-100
kilogramm tahsir etuvchi moddalar hisobida o’g’itlar solinib, tuproq namligi 
dala nam sig’imiga nisbatan o’suv davrida 75-85-85 % da ushlanib 11 marta 2-2-7 
sxemada sug’orilsa, olingan hosilda urug’bop tuganaklar chiqimi 55-60 % ni tashkil 
etib, eng yuqori urug’ sifatiga ega bo’ladi.
Urug’lik kartoshka o’stirilayotgan maydon tuprog’ining o’simlik ildizi tarqalgan 
qatlamini bir xil namlashda sug’orish texnikasining elementlari: egat chuqurligi, 
uzunligi va egatdagi suv oqimining tezligini aniqlash muhim rolg’ o’ynaydi. Bu 
boradagi tajribalarimizning ko’rsatishicha, o’rta nishablikdagi maydonlarda egat 
chuqurligi (qator orasi 70 sm bo’lganda) 18-20 sm, uzunligi 90-120 metr, undagi suv 
oqimining tezligi sekundiga 0,10-0,15 litr bo’lgani gektaridan 20-22 tonna yoki 380-
407 ming dona urug’bop tuganaklar olinishini tahminlaydi. 

---

130 
7. Urug’lik kartoshka etishtirishning eng zarur tabdirlaridan biri paykalni (ekinni) 
begona o’tlardan, boshqa navlardan, kasallangan o’simliklardan toza saqlashdir. 
Buning uchun urug’lik maydonlarda o’suv davrida 3 marta tozalash (o’toq) 
o’tkaziladi. 
Birinchi marta tozalash unib chiqqandan so’ng o’simlik bo’yi 15-20 santimetrga 
yetganda, ikkinchi marta gullash davrida, uchinchi marta gullab bo’lgach, palak 
sarg’ayish davrida o’tkaziladi. Nav tozalash davrida aynigan, boshqa navga xos tuplar, 
virus hamda bakteriya kasalliklariga chalingan o’simliklar yulinib (tuganagi bo’lsa 
kovlanib) daladan chiqarib tashlanadi. Har bir davrda o’tkazilgan tozalash ishlari 
mutaxassislar tomonidan hujjatlashtirilib, dalolatnoma to’ldiriladi. 
8. Urug’lik kartoshka etishtirishda ekinni toza va sog’lom saqlash maqsadida tup 
uya tanlash samarali usuldir. Buning uchun kartoshka gullash davrida sog’lom, 
baquvvat tuplar belgilanib, kuzatishlar olib boriladi. Kasallangan va navga xos 
bo’lmagan, aynigan tuplar brak qilinadi. Hosilni yig’ishdan oldin tanlangan tuplar 
kovlanadi va har bir uya tuganaklari ko’rinishi, sog’lomligi, aynimaganligi, 
mahsuldorligi, vazni bo’yicha tanlab olinadi. Talabga mos kelmaydigan tuplar 
uyasining tuganaklari brak qilinadi. 
9. Urug’lik kartoshka etishtirish texnologiyasining muhim elementlaridan biri 
hosilni kovlashdan oldin palaklarni o’rib tashlash yoki desikatsiya qilish hisoblanadi. 
Bu tadbir bir tomondan palakning so’ruvchi hasharotlardan zararlanmay urug’lik 
hosilning virus kasalliklardan sog’lom, viruslar to’planishidan himoya qilsa, ikkinchi 
tomondan urug’bop tuganaklarning yaxshi yetilishini va natijada mexanik 
shikastlanishini sezilarli kamaytiradi. 
10. Urug’lik kartoshkaning sog’lom va hosildor bo’lishi urug’lik materialni 
saqlash usuli va sharoitiga ham nihoyatda bog’liq. Iloji boricha urug’lik kartoshka 
konteynerlarda sunhiy sovutgichli maxsus omborxonalarda saqlangani samarali 
hisoblanadi. CHunki, unda namlik, havo va haroratni boshqarish va qulay darajada 
saqlash mumkin. 
Urug’chilikni tashkil etish. Kartoshka tezpishar va o’rtatezpishar navlar 
urug’chiligini ertagi va ikkihosilli ekinlar, geterozisli duragay populyatsiyalar 
urug’chiligini generativ ko’paytirish asosida urug’idan ko’chat ekin sifatida tashkil 
etish eng samarali usullar hisoblanadi. 
Respublikamizda kartoshkachilik asosan nisbatan salqin, chirindiga boy, yer osti 
suvlari yuza joylashgan tuproqlarda yoki tog’li hamda tog’oldi yerlarda 
joylashtirilgan. CHunki kartoshka kelib chiqishiga ko’ra, baland tog’ rayonlar 
o’simligi. Bunday joylarda tup-roq va iqlim sharoiti kartoshkaning o’sish va 
rivojlanishi uchun nihoyatda qulay bo’lib, yoz oylarida o’rtacha harorat tekisliklarga 
qaraganda 8—10° gacha past va namli bo’ladi. 
Tog’li joylarda kunduzgi va tungi haroratlar o’rtasidagi farqi ham tekisliklarga 
nisbatan ancha katta bo’lib, o’simlikda kunduzi to’plangan assimilyatsiya mahsulotlari 
tungi soatlarda sarflanib ulgurmaydi va natijada o’simlik yer ustki qismlarida 
to’planib, hujayra shirasining kontsentratsiyasini oshiradi. Bu esa o’z navbatida 
o’simliknint sovuqqa chidamligini kuchaytiradi. SHuning uchun N. N. Balashev 

---

131 
(1972, 1978) tahkidlashicha, Pomir sharoitida kartoshka o’simligi 7—8° sovuqqa 
bemalol chiday oladi. 
Tog’li sharoitning xarakterli xususiyati shundaki, u yerlarda quyosh radiatsiyasi 
kuchli bo’lib, o’simlikka jadal o’sish, rivojlanish va mo’l hosil to’plash xos. Bundan 
tashqari tog’ tuprog’i chirindiga boy (3—5 % va ziyod), fizik xossalari yaxshi. 
N.N.Balashev 
(1963, 
1978), 
D.T.Abdukarimovlarning 
(1971, 
1987) 
tahkidlashicha, tog’li sharoitlarda virusli kasalliklar va ularning tashuvchilari juda kam 
tarqalgan. SHuning uchun dengiz sathidan 1200 m va ziyod balandlikda yetishtirilgan 
kartoshka virus va bakteriyalardan sog’lom, va aynimagan bo’lib, urug’lik va boshqa 
sifatlari ancha yuqori bo’ladi. 
Tog’li rayonlarda ham kartoshkaning ertapishar va o’rtapishar navlarining 
urug’chiligini tashkil etishda foydalanish kerak. Ularning urug’lik tuganaklari may 
oyida ekilgani qulay muddat hisoblanadi. Bu yerlarda kartoshka o’stirish texnologiyasi 
odatdagidek, lekin tuproq quyosh nuridan kam qizishi uchun, nam yetarli va chirindi 
ko’p, qatlami qalin bo’lganligi sababli, sayozroq (8 sm gacha) ekish, ekinni kam 
sug’orish va fosforli o’g’itlardan keng foydalanish tavsiya etiladi.