Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

3. 
Neolit (van2i tosh asri) davri mil.av. 6-4 ming yilliklar. 

---

AEneolit (mis-tosh davri) davri mil.av. 4-ming yillikning oxiri 3-ming yillikning boshi. 
5J3ronza ash - mil.av. 3-2 ming yilliklar. 
Eng qadimgi odamlami hayvonot olamidan farqlantiruvchi belgiiari shundan iborat ediki, 
ular mehnat qurollarini yasay olardi, Shu qurollardan rizq topisfada foydalangan. 
Ilk paleolit  davriga  oid  makonlar  Farg‟ona  vodiysidagi  So‟x  tumanidagi  Selengur  g‟ori, 
Toshkent viloyatidagi Ohangaron vodiysmmg Ko‟lbuloq, shuningdek Qizilolmasoy va Toshsoy 
manzilgohlari hisoblanadi. Selengur g‟oridan ko‟plab ibtidoiy tosh qurollar biian birga qadimgi 
odam bosh suyagining bir bo‟lagi, elka suyagi va undan ortiq tishlari topilib, fanda u fergantrop 
deb nomlandi. Ko‟lbuloq makon idan Ashel davriga oid 22 ta, Muste davriga oid 24 ta qatlam 
o‟rganildt, 
Bu  davr  ibtidoiy  odam  tabiatda  mavjud  bo  lgan  tayyor  malisulotlami  o‟zlashtirib 
yashaganlar. 
О  rta  valeolit  (Must  e  madaniyati)  ga  oid  dastlabki  yodgorlik  Surxondaryodagi 
Teshiktosh g‟oridir. Bu davr odami neandertal nomi bilan fanga kirgan. Hozirgi vaqtda O‟rta 
Qsiyoda  neandertal  zamondoshlari  yashagan  makonlar  100  dan  ortiq  joyda  uchratilgan. 
O‟zbekistonda  ular  Toshkent  viloyatida  Bo‟stonliq  tumanidagi  Xo‟jakent,  Obirahmat, 
Ko‟lbuloqning  yuqori  qatlami  (Angren  yaqinida),  Samarqand  viloyatida  Omonqo‟ton  (Urgut 
tumani), Qo‟tirbuloq, Zirabuloq (Zarafehon vodiysi), Takalisoy, Navoiy viloyatida Uchtutdan 
topilgan va tadqiq qilingan. 
Bu  davr  da  qurollarining  turlari  ko‟payadi.  Bular:  nayzasimon  tosh  qurollar,  tosh-
pichoqiar, qirg‟ichlar, keskichlar shular jumlasidandir. 
Bu davming oxirlariga kelib shimoldan ulkan muzliklaming siljib kelishi natijasida iqlim 
tarnoman  o‟zgaradi.  Sovuq  iqlim  tufayli  bu  davr  odamlari  olovni  sun'iy  tarzda  hosil  qilishni 
kashf etadilar va ko‟proq g‟orlarga joylasha boshlaydilar. 
So  nzxi  paleolit  davriga  kelib  odamlaming  hayoti  va  turmushida  turli  o‟zgarishlar  sodir 
bo‟ldi. Bular quyidagilardan iborat: 
l. 
Zamonaviy  qiyofadagi  odam  (kromanon)  shakllandi.  U  ongli,  idrokli 
odam - xomo-sapiens deb ataldi. 2. 3 ta asosiy irq - evropoid. negroid, mongoloid tashkil topdi. 
3,Odamlar g‟ordan chiqib chayla va yarim yerto‟lalarda yashay boshladilar, chunki bu davming 
eng  muhim  kashfiyotlaridan  biri  turar-joy  qurish  bo‟ldi.  4Qo‟i  bannoqlari  eng  nozik  ishlami 
ham bajara olgan. Masalan, toshdan chopqich, qirg‟ich, to‟g‟nog‟ich, o‟q-yoy iichi, suyakdan 
garpun  yasash  shular  jumlasidandir.  Ayni  vaqtda  tosh  bilan  birga  suyak  va  yog‟ochdan 
foydalanilgan.  5.Odamlar  ilk  to‟da  tarzida  yashamay  qo‟ydilar  va  qarindosh-urug‟chilik 
jamoalaiiga  bo‟lindilar.  Natijada  jamiyatda  juft  oilalar  paydo  bo‟ladi  hamda  ular  ayrim 
umg‟larni  biriashtirib  urug‟  jamoasini.  tashkil  etdilar.  Insoniyat  to‟da  davridan  urug‟chilik 
tuzumiga  o‟tdi.  6.Qo  llanayotgan  qurollarning  shakllari  ulaming  ishlatilishiga  qarab  turli 
xillarga ajrala boshlaydi (ov qilish, go‟shtni nimtaiash, teriga ishlov berish, baliq ovlash uchun 
sanchqi (gamun), arralovchi, kesuvchi, 
ё
 

---

burmalovchi mehnat qurollari, suyak ignalar, bigiz va h.k.). 7-Odamlar tashqi muhitga tobora 
moslasha  borib,  faqat  tog‟lik  hududlarda  yashab  qolmay,  balki  tekislik-vohalar,  daryo  va 
ko‟Har bo‟ylarida makon qura boshladilar. 8.Dastlabki diniy e‟tiqodlar paydo bo‟lgan. 9.Eng 
qadimgi  qoya  tasvirlari  (Evropada  ushbu  davrda,  O‟zbekistonda  bunday  rasmlar  mezolit 
davrida kashf etilgan) paydo bo‟ldi. 
lO.Hayvon terilarini ishlash boshlandi. Hozirgi kunda O‟rta Osiyoda bu davrga mansub 30 dan 
ortiq  yodgodiklar  topib  o‟rganildi.  Ular  orasida  ayniqsa,  Samarqand  (Siyob  soyi  yoqasida) 
makoni,  Toshkent  viloyatidagi  KoMbuloq  makonining  eng  tepadagi  uch  qatlami,  Xo‟jag‟or 
(Farg‟ona vodiysi) makonlari muhim. 
Me%olit (12-7 ming yillik) muzlik davri tugashi bilan boshlanadi. Tabiat va iqlimdagi bu 
o‟zgarishlar mezolit davri kishilarining hayotda ham o‟zgarishlariga sabab bo‟ldi: 
J.Harorat ko‟tarilishi bilan toshqin suvlar va yangi ko‟llar paydo bo‟ladi. Yer yuzida yirik 
hayvonlar o‟mida tez chopar mayda hayvonlar, daryo va ko‟llarda baliqlar ko‟paya boshlaydi. 
Ovchilikdan tashqari baliqchilik ham rivojlandi. 
2. 
Mezolit  -  odamlaming  yer  yuzi  bo‟ylab  keng  tarqalish  davri  bo‟iib,  ular  shimol 
tomonga  ham,  baland  tog‟li  hududlarga  ham  tarqalishi  bilan  urug‟  jamoalari  Osiyo,  Afrika, 
Shimoliy  Yevropa  hududlarida  yoyilib  yashaydigan  bo‟ldi.  3.Bu  davrda  o‟q-yoyning  kashf 
etilishi odamlar hayotida buyuk burilish bo‟ldi, chunki ovdan keiadigan emakning hajmi ortdi. 
4.Bu  davrda  yowoyi  hayvonlar  -  it,  qo‟y,  echki  kabilar  qo‟lga  o‟rgatila  boshlanib,  ular 
xonakilashtirildi. 5.Tosh qurollar va ulami yasash takomillashdi. 
O‟zbekistonda  olimlar  mezolit  davriga  oid  yuzdan ko‟proq  yodgorliklami  o‟rganganlar. 
Jumladan:  Obishir  (Farg‟ona  vodiysining  So‟x  daryosi  o‟zanida),  qo‟shilish  (Toshkent 
atrofidagi Bo‟zsuv kanali yoqasida), Machay g‟ori (Surxondaryodagi Boysun tog‟ida). Ushbu 
davrda  O‟zbekiston  hududida  ungurlar  devoriga,  qoyalarga  o‟yib  chizilgan  yoki  rangli 
bo‟yoqlar  bilan  tasvirlangan  ibtidoiy  san'at  paydo  bo‟ldt.  Bunday  rasmlar  Surxondaryoning 
Zarautsoy darasidan topib o‟rganiSgan. 
O‟rta  Osiyo  tarixida  neolit  davri  (mil.av.  6-4  ming  yillik)  o‟zlashtiruvchi  xo‟jalikdan 
ishlab  chiqaruvchi  xo‟jalik  -  ziroatchilik  va  chorvachilikka  o‟tish  davri  bo‟iib,  bii  davr  O‟rta 
Osiyoda  3  ta:  Joytun,  Kaltaminor  va  Hisor  madaniyatinmg  rivojlanishi  bilan  izohlanadi. 
Xorazm hududidagi ovchi va baliqchilaming eng qadimgi yodgorligi Kaltaminordir. Zarafshon 
etaklaridagi  Darvozaqir  manzili  ushbu  madaniyatga  mansub  yodgorlik  hisoblanadi.  Bu 
davming ixtirolari quyidagilardir: 
1.Odamlar  tosh  qurollami  qirtishlash,  silliqlash,  burg‟ulash,  arralash  kabi  usullami 
o‟rgandiiar  va  mikrolit  -  toshdan  mayda  mehnat  qurollari  tayyorlash,  chaqmoqtoshdan 
parrakchalar chiqarishni, ya'ni toshdan pichoqqa o‟xshash parrakchalar, qirg‟ich, nayza uchjari 
charxlab olishrn biWr oidttar. 2 Bu davrda kabiiaiar o‟troq hayotga o‟tib doimiy yashashi U^u^ 
rgffVSW^I ieyilar qurish boshlandi. Ziroatehilaming asosiy qarorgohi jilg‟alar bo‟yida bo‟lgan. 
3.Neolit davrida ona urug‟i - matriarxat gullab yashnadj. 4.Neolit davridagi eng buyuk 
17
 ТошДАУ ТашГАУ 

---

kashfiyotlardan biri kulolchilikdir. Shuningdek bu davrda tikuvchilik, to‟quvchilik ham kashf 
etildi. 
Eneolit  davri  (mil.av.  4-3  ming  yillik)  da  metall  qurollaming  barchasi  sof  misdan 
qilinganligi ma‟lum. Bu davrda mis kimyoviy xossalari tufayli xo‟jalik hayotida ustunlik qila 
olmay ishlab chiqarishda avvalgidek tosh kurollar asosiy o‟rinda bo‟iib qoldi. Shuning uchun 
bu davr mis-tosh davri deb yuritiladi. 
O‟rta Osiyo xududida quyidagi tarixiy-madaniy jarayonlar eneolit davri bilan bog‟liqdir: 
1 .Xo‟jalikning boshqa  hamma turlariga qaraganda  haydama  dehqonchilikning  ustunlik 
qilishi; 2..Xom g‟ishtdan, paxsadan katta jamoalaming ko‟p xonalilarining qurilishi; 3.Rangdor 
sopol buyumlar, ya'ni hayvon, qush, o‟simlik shaklidagi naqshlar bilan bezatilgan idishlaming 
mavjudligi;  4.Turli  hayvonlaming  loydan  yasalgan  va  matriarxatga  xos  haykalchalari; 
S.Kulolchilikda xumdonlaming ishlatilishi; 6.Tosh qurollar bilan birga mis qurollaming paydo 
bo‟lishi; 7.0‟troq xo‟jalikning rivojlanishi va qurilishda xom g‟ishtning paydo bo‟lishi. 
Bu  davrga  oid  eng  muhim  yodgorliklar  Buxoro  vohasidagi  Lavlakon,  Beshbuloq 
makonlari,  Zamonbobo  qabristonining  eng  pastki  qatlamlari  hamda  Panjikent  yaqinidagi 
Sarazm qishlog‟i xarobasi hisoblanadi. 
Broma davri  O‟zbekiston  erlarida mil.av. 3-ming  yillik  oxiri  - 2-ming  yilliklarga to‟g‟ri 
keladi.  Bu  davrda  misga  qaraganda  mustahkam  sun'iy  metall,  ya'ni  misga  qalay,  qo‟rg‟oshin 
qo‟shilgan  holda  eritilib  bronza  olingan.  Bu  davming  muhim  xususiyatlari  quyidagilardan 
iborat: 
1 .Bronza mehnat qurollari mehnat unumdorligini oshirishi natijasida ortiqcha mahsulot 
paydo  bo‟ldi. Bu  hoi chorvachilikni  dehqonchilikdan ajralib chiqishiga  olib keldi  va birinchi 
mehnat taqsimoti ro‟y berdi. 2.Urug‟ni yetarli mahsulot bilan ta‟minlash erkaklar qo‟liga o‟tib, 
patriarxat  boshlandi.  Patriaxal  oila  vujudga  kelib,  qarindoshlik  ota,  ya'ni  erkak  nomi  bilan 
belgilana boshladi. 3.G‟ildirak ixtiro qilinib, hayvonlarga qo‟shiladigan aravalar vujudga keldi. 
Shuningdek qo‟I tegirmoni (yorg‟uchoq), kulolchilik charxi, charxpalak qilindi. 
Bronza davriga oid yodgorliklar Xorazmdagi Tozabog‟yob, Amrobod, Surxondaryoning 
Sherobod  tumanidagi  Sopol  litepa,  Buxoro  viloyatining  Qorako‟l  tumanidagi  Zamonbobo, 
Farg‟ona  vodiysidagi  Chust  madaniyati  nomlari  bilan  mashxur.  Bu  yerdagi  topilmalar 
dehqonchilik, uy chorvachiligi va hunarmandchilik ancha rivojlanganligidan dalolat beradi.