Тошкент дарвозалари

Қўқон дарвоза Қашқар ва Қўймас дарвозалари оралигида Қўймас ва Маҳрам номларида келган ҳозирги Ўзбекистон ва ҳозирги Буюк Турон кўчалари кесишган жойда бўлган. (Бу кўча қадимда карвон йўли бўлиб, катта кўча дейиларди. Манбаларда 1875 йилгача Большая, кейинроқ Базарная, 1918 йилгача Д. И. Романовский, 1992 йилгача Ленин номларида келган). 1820 йилларда Қўқон хонлиги томонидан қурилган бу дарвоза шаҳарнинг бошқа дарвозаларига нисбатан анча ҳашаматли бўлиб, табақалари темир ва мис билан қопланган. Кондакорлик безаклари билан безатилган. Дарвозадан фақат ўрдага кирилган. Қўқон хони Тошкентга келганида дарвоза олдида карнай-сурнайлар билан тантанали кутиб олинган.


Қўймас дарвозаси Қўқон хони ўрдаси билан Бешёғоч дарвозалари оралигида, Анҳорнинг чап томонида, Қўймас (манбаларда Тали қўймас тепалиги) истеҳкоми харобалари ёнида бўлган. Истеҳқом ташқи душмандан шаҳарни ҳимоя қилишда муҳим рол ўйнаган. Номи шундан. Машҳур қадимшуносларимиздан Яхё Ғуломов ўз маърузаларидан бирида 1485-87 йилларда Тошкент ҳокими Юнусхон томонидан қурдирилган истеҳкомлардан бири бўлиши керак деган фикрни айтган эди. Дарвозанинг ўша давргача бўлган ўрни Анҳорнинг ўнг томонида бўлган. Айрим қадимшуносларнинг тадқиқотларига кўра бу дарвоза Темур даврига хос дарвозалар рўйхатида Қатағон дарвозаси деб аталган. Қатоғон ўзбеклар таркибига кирган йирик қабилалардан бири.
1865 йилда Россия томонидан Тошкент босиб олингач, Черняев бу “Таликоймас” тепалигини тўрт тарафидан девор олдириб, қўрғон қурдирган. Эл оғзида бу жой Тупроққўрғон номи билан қолган. Бу қўрғоннинг тўплари Эскишаҳарга қаратилган бўлиб, шаҳарнинг руслар яшайдиган қисмини мудофаа қилиб турган. 1867 йилдан 1883 йилгача бу қўрғондан ҳар куни соат 12.00 да тўплар отилиб, гуё маҳаллий халқни даҳшатга солиб турган. Маҳаллий халқда “Тўпотар” ибораси шундан келиб чиққан.
Кўкча дарвозаси қадимий дарвозаларидан бири бўлиб, Чиғатой ва Самарқанд дарвозалари оралиғида, ҳозирги М. Уйғур кўчасининг тўхташ жойида (бекатида) бўлган. Дарвозанинг масъуллигини олган маҳалла номи ҳам Дарвоза деб аталган. Тадқиқодчиларнинг фикрича Кўкча номи Кохча, яъни қалъача сўзидан келиб чиққан. Бу атама V–­­­XI аср археологик ёдгорлиги Кўкча оқтепасига нисбатан айтилган. Бу ёдгорлик ўтган асрнинг 80-йилларида текистланиб ташланган.