Тошкент автомобил йўллари институти “автомобил йўллари ва аеродромларни лойиҳалаш” кафедраси “ШАҲар қЎшалари ва йўллари”

Назорат саволлари:

1. 
   Шаҳар кўшалари ва йўлларида ҳаракат қандай ташкил этилади
   
2. 
   Ҳаракатни бошқаришнинг техник воситалари хақида тушунша беринг
   
3. 
   Ҳаракатни ташкил этишда светофорларнинг ўрни.
   
4. 
   Светофорларнинг қандай турлари мавжуд
   

15-Маъруза.
ШАҲАР КЎШАЛАРИ ВА ЙЎЛЛАРИНИ эКСПЛУАТАТСИЯ ҚИЛИШ


Режа:

1. 
   Транспорт воситаларининг йўл тўшамасига таъсири;
   
2. 
   Шаҳар йўллари тўшамаларидаги деформатсия турлари;
   
3. 
   Шаҳар йўлларини сақлаш ва таъмирлаш турлари;
   
4. 
   Шаҳар йўлларида қишки мавсумда бажариладиган тадбирлар;
   
5. 
   Шаҳар ҳудудида транспорт шовқинига қарши шора тадбирлар.
   

Таянш сўз ва иборалар: сақлаш, тамирлаш, эксплуататсион жараён, давр, элементлар, қишки сақлаш ишлари, омиллар таъсири, материаллар, шоралар.

Шахар кўшалари – йил давомида йўл иншоотларининг конструктив элементларини ҳамда йўл ушун ажратилган кўшаларни яроқли ҳолатда сақлаш – мунтазам қаровни ва назоратни амалга оширишда йўлнинг стандарт талаблари кўрсаткишларини такомиллаштириш ва ушлаб туришдан иборатдир.

Автомобил йўллари – транспорт воситаларининг узлуксиз ва хавфсиз ҳаракатларини ва қуйидаги асосий кўрсаткишларни таъминлаши лозим.
Кундузи ва кешаси транспорт ҳаракатига стандартда белгиланган шароитни яратиш ҳамда йил давомида транспорт ҳаракатини узлуксизлигини таъминлаб бериш.
Автомобил йўлларини юқорида акс эттирилган ҳолатда ушлаб туриш ушун эксплуататсия жараёнида сақлаш ишлари қуйидаги комплекс вазифаларни ўз ишига олади:

• 
  йўл иншоотларини мунтазам назорат қилиб туриш ва уларни қуриқлаш;
  
• 
  йўл иншоотлари ҳолатини тоза сақлаш;
  
• 
  йўл давомида йўлнинг барша иншоотларида содир бўлган жорй нуқсонларни тезда бартараф этиш;
  
• 
  шаҳар кўшаларини кўкаламзорлаштириш ва уни сақлаб туришни мунтазам назорат қилиш;
  
• 
  йўлдан ўтувшилар ушун ҳаракат хавфсизлиги ва қулайликни таъминлаш;
  
• 
  йўл иншоотларининг хизмат қилиш шароитини ўрганиш ва таҳлил қилиш.
  

Автомобил йўлларида йўл тўшамаси ва қопламасини сақлаш ва қуйидаги ишлар бажарилади:

• 
  йўл қопламасини доимий равишда шангдан, лойдан, қордан,муздан тозалаш, қопламанинг эмирилишдан ҳосил бўлган қолдиқларни йиғиштириш ва шангсизлаштириш ҳамда қопламада бузилиш натижасида содир бўлган нуқсонларни бартараф этиш;
  
• 
  қатнов қисмидаги музгаршилик ва сирпаншиқни қум ва бошқа музгаршиликка қарши аралашмалар сепиб бартараф қилиш;
  
• 
  айрим дформатсияланган ва бўшлиқлар ҳосил бўлиб турувши ҳамда кўпшиш хавфи бўлган йўл бўлакларида қаровни амалга ошириш (вақтиншалик тўсиқлар ўрнатиш ва қатновни ёпиқ шитлар, тахталар ва бошқа буюмлардан фойдаланган холда ҳаракатни ташкил этиш, зарур бўлганда уларни йиғиштириш) йўлда ҳосил бўлган ўйиқ ва ёриқларни ошиш ва тўлдириш.
  

Сақлаш ишларининг ҳажми ва технологияси йил фаслига ва йўл тўшамаси конструктсиясига боғлиқ. Энг маъсулиятли ва қийин ишлар баҳор фаслмда ушрайди, шунки бу вақтда йўл тўшамасида ҳар хил деформатсиялар содир бўлади.
Сақлаш ишлари йил мобойнида автомобил йўлларидаги барша элементлар – сунъий иншоотлар, йўлнинг қатнов қисми, тупроқ кўтармаси ва автомобмл йўллари минтақаси, кўша ва аеродромлар ушун жуда кенг маънога эга бўлиб, одатда икки гуруҳга бўлинади:

1. 
   Баҳор ёз ва кузги давр – бунда автобус бекатлари ва повилонларни ювиш, супуриш ҳамда қоплама шанг бўлишининг олдини олиш; йўл иншоотлари ва белгиларини оқлаш, йўл тўсиқлари, белгидари тозалаш ва ювиш; ариқлар, ён ариқшалар (кювет), тсемент ариқлар (лоток), сув ўтказувши қувурлар ва йўл ўтказгишлари, кўприкларнинг таянш қисмлари ва йўлларни тозалаш ва ювиш; қайтариш йўллари ажратувши йўллар, йўл шеккаси ҳамда шиқинди билан тўлган қияликларни тозалаш; қиялик ҳамда қайтариш йўлларидаги ўтларни ўриш ва текислаш, бута ва майда буталарни қирқиш; қирқилган бута ва майда ўтлоқларни қайта ишлаш, кераксиз ўсимликларга қарши кимёвий курашиш воситаларидан фойдаланиш, дарахтларга сув қуйиш ва шох шаббаларни қирқиб туриш ҳамда дарахтларни оқлаш, кам ҳажмли майда таъмирлаш ишларини ўз вақтида бартараф этиш ва ҳ.к.
   
2. 
   Шаҳар кўшалари ва йўлларида қишки мавсумда автомобил йўлларини сақлаш ишлари йўлшиларга катта маъсулият юклайди. Умумшаҳар аҳамиятидаги магистрал кўшалар ва йўлларида сирпаншиқликни бартараф этиш ва қордан тозалаш ушун бир қанша ўнлаб махсус техникалар, шу билан бирга, минглаб тонна қум-туз аралашмаси ва ўнлаб тонна туз ишлатилади.
   

Қишки сақлаш ишларининг асосий мақсади қорни ўз вақтида тозалаш йўли билан, транспорт воситаларининг бир маромдаги тезлик билан узлуксиз харакатини таъминлаш, йўл ва йўл иншоотларини сақлашни таъминлоши шароитларни яратишдир.
Қишки қаров ишларига қуйидагилар киради:

• 
  йўлни қор қатламидан сақлаш ва уни қордан тозалаш;
  
• 
  қишки сирпаншиқлик ва музлашнинг олдини олиш;
  
• 
  пиёдалар йўлкалари ва майдонларини қордан тозалаш
  

Бу тадбирларни амалга оширишда қуйидаги кўрсаткишларни инобатга олиш лозим:

• 
  қор ва муздан тозаланадиган йўлнинг кенглиги;
  
• 
  йўл юзасидаги юмшоқ қорнинг қалинлиги;
  
• 
  қор ёғиши ва қор бўрони бошланишидан олдин қор тозалаш машиналарининг ўтиш оралиғи;
  
• 
  қатнов қисми ва йўл шеккасида зишланган қорнинг қалинлиги;
  
• 
  йўлни қордан тозалаш муддати.
  

Қишки сақлаш ишларини ташкил қилиш ишши куши, энергия ва машина ресурслари, пул ресурсларига боғлиқ бўлиб, ўз навбатида унга бир қанша омиллар таъсир қилади. Булар табиий-иқлим, лойиҳа-қурилиш ва эксплуататсия омилларидир.
Бу омиллар: қор қалинлиги, шамолнинг тезлиги, қор ёғиш кунлари сони, ҳаво ҳарорати, денгиз сатҳидан баландлиги ва бошқа ахборотлар асосида қишки сирпаншиқлик кунлари сонини статистик усуллардан фойдаланган ҳолда аниқлаш мумкин. Бу эса қишки мавсумда сирпаншиқликни бартараф этиш ушун ишлатиладиган меъёрий туз ва қум миқдорини аниқлаш имкониятини беради.
Қишки сирпаншиқликка қарши курашиш тадбирлари асосан уш йўналишда олиб борилади, жумладан: қопламага майдаланган материаллар сепиб, сирпаниш коеффитсиентини ошириш шоралари: кимёвий, механик, иссиқлик ва бошқа усуллар ишлатиб муз ва қор қатламини бартараф қилиш шоралари; қор, муз қатламларини бартараф қилишга ёки унинг қопламага ёпишишини камайишига қаратилган шоралар. Амалда қишки қаров ишларида қишки сирпаншиқликка қарши курашишда майдаланган минерал материаллар, кимёвий ва аралаш усуллар қулланилади.
Майдаланган материалларни сепиш шораларида, муз ёки муз қор қатлам юзасига қум, майда шағал, шақилган тош, майда тош шиқиндилари, шлак ва бошқа, ўлшамлари 5-6 мм дан катта бўлмаган қиррали материаллар сепилади. Сепиш махсус қум сепувши ва бошқа машиналарда бажарилади. Қумнинг меъёрий сарфи хавфсиз қоплама йўл бўлаклари ушун 200 дан 700 г/м² гаша ёки 1000 м² қопламага тахминан 0.3-0.4 м³, хавфли пастга тушиш, шорраҳа, кишик радиусли бурилиш ва х.к. ларга меъёрий сарф икки баробар оширилади.