Toshkent arxitektura qurilish

5.1-rasm. Jarliklarni muhandislik obodonlashtirish usullari:
1 – loyiha profili; 2 – qirqilgan grunt; 3 – to‘kilgan grunt; 4 – qochirma suv arig‘i; 5 – yo‘lak o‘rkachi; 6 – yo‘lak; 7 – mustahkamlangan taglik.


Harakatdagi jarliklar – shaharsozlikda ko‗pgina qiyinchiliklarni yuzaga keltirib, yer sathi yuzini va inshootlarni buzadi.
To„xtagan jarliklar - o‗zining turg‗un holati bilan yer sathi shaklini o‗zgartirmasligi bilan farq qiladi. Ular xavfli emas, ammo inson faoliyati, suv va shamol erroziyasi natijasida qaytadan rivojlanishi mumkin.
Ko„milgan jarliklar - umuman xavfli emas, uni ko‗mib, tuprog‗i cho‗kkandan keyin shaharsozlik obodonchiligida foydalanish mumkin.
Jarliklar hajmiga ko‗ra quyidagi turlarga ajratiladi:

• 
  jo‗yaklar – (hajmi 10 m³);
  
• 
  mayda jarliklar – (10-100 m³);
  
• 
  o‗rtacha jarliklar – (100-1000 m³);
  
• 
  katta jarliklar – (1000-10000 m³);
  
• 
  juda katta jarliklar – (10000 m³ dan katta).
  

Jarliklar yon bag‗irlarining qiyalik o‗lchamlariga qarab quyidagicha tasniflanadi (5.1-jadval).

5.1-jadval

Jarliklar yon bag„irlari qiyalik o„lchamlari bo„yicha jarliklarning guruhlari

Jarlikning guruhi	Yonbag„irning burchagi	Uzunligi, m	Eni, m	Chuqurligi, m
1. Kichik	50^0-70^0	10-300	5-50	2-15
2. O‗rtacha:
a) yassi qiyalik	15^0-35^0	300-2000	50-100	10-30
b) tik qiyalik	50^0-70^0	300-2000	50-100	10-30
3. Yirik:
a) yassi qiyalik	10^0-20^0	2000 va >	100-500	15-30 va >
b) tik qiyalik	30^0-60^0	200 va <	100-500	15-30 >

Jarliklarning hosil bo‗lishi va rivojlanishi to‗rt bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda yog‗ingarchilik suvlari ta‘sirida qiyaliklarning ustki qismida jilg‗alar hosil bo‗lib, ular maydonning yuqori qismida hosil bo‗la boshlaydi. Ikkinchi bosqichda jo‗yaklar birlashishi natijasida qiyaliklarning ma‘lum joylarida uncha chuqur bo‗lmagan jarchalar vujudga keladi. Bu bosqichda vaqt o‗tishi bilan jarliklar paydo bo‗lib, rivojlana boradi, natijada hosil bo‗layotgan jar tubining qiyaligi ortib, yuvilish va o‗yilish jarayoni ancha tezlashadi, binobarin, ikkinchi bosqichning oxiri va uchinchi bosqichning boshlanishi oldidan jarliklarning chuqurlashishi sekinlashadi, ba‘zan to‗xtaydi, ammo jarliklarning yon tomoni yuvilib, yemirilib, kengaya boradi. Natijada jarlik yonlarining nishabligi ortib, tik bo‗lib qoladi. Ayrim vaqtlarda jarlikning tik joylari o‗z muvozanatini saqlay olmay, jarlik ichiga surilib yoki qulab tushadi, shu tariqa jarliklar kengaya boradi. To‘rtinchi bosqichda jarlik tubi va yonlarining yemirilishi to‗xtab, o‗tlar o‗sadi, bunday jarga balka-to„sin deyiladi. Bunday jarlarning tuprog‗i uzoq muddat yuvilmaydi va o‗yilmaydi. Ana shu davrda jarliklar tubining biror joyiga suv tashlash qat‘iyan man qilinadi, chunki bu jarliklarning qaytadan

rivojlanishiga sabab bo‗ladi.
Katta jarlik oldida yangi paydo bo‗lgan jarlik jilg„a deb ataladi. Jarliklar ko‗ndalang kesimi, suv oqimi, tuproq sharoiti va relefining past-balandligiga qarab, jilg‗alar har xil bo‗ladi.
Shaharsozlik nuqtai-nazaridan jarliklarga yaroqsiz va yaroqli qirg„oqlar deb qaraladi. Yassi qirg‗oqqa ega va chuqurligi 3m gacha bo‗lgan jarlik hududlarini shartli ravishda yaroqli deb hisoblab, bu joylarni rekratsion hudud sifatida dam olish maskanlariga aylantirish mumkin.
Shahar hududini muhandislik obodonlashtirishda jarliklardan foydalanish shahar hududiga katta iqtisodiy yordam beradi (5.2-rasm).