Тошкент архитектура-қурилиш институти фалсафий ва ижтимоий-сиёсий фанлар кафедраси

Туркистон Мухторияти ҳукумати ва унинг фаолияти

Сиѐсий партиялар тузилиши, улар томонидан дастурий хужжатлар қабул қилиниши Туркистонда миллий ҳаракатнинг кенг қулоч ѐйганидан далолат берарди. Бироқ, юқорида кўрсатиб ўтилганидек Санк-Петербургдаги октябр тўнтариши оқибатида 1917 йил октябр-ноябр ойларида Туркистон ўлкасида, хусусан, Тошкент ва Қўқонда юз берган- воқеалар миллий озодлик ҳаракатини кучайиб кетишга мажбур қилди.

1917 йил 26-28 ноябрда (янги ҳисоб билан 9 декабрда) Қўқон шаҳрида Туркистон ўлка мусулмонларининг фавқулодда IV қурултойи бўлиб ўтди. Қурултой ишининг бутун тафсилотларини (жадидлар) ўша давр газеталарида тарих учун муҳрлаб қўйдилар.
Мустато Чўқай қурултойни очар экан, Россия ва Туркистоннинг сиѐсий ва иқтисодий аҳволи хусусида қисқача маълумот беради. Унинг айтишича,
«Марказда юз бераѐтган воқеалар, чекка ўлкаларда ҳокимият масаласини мустақил муҳокама этувини тақозо қилур. Октябр хунрезлигини бошдан кечирган Россия ва Туркистон ўз тақдирлари ҳақида ўзлари мулоҳаза юритмоқлари лозим».
Маълумки, мусулмонламинг ушбу нуфузли қурултойи ва унда қабул қилинган қарорлар ўн йиллар давомида миллатчилар гуруҳининг йиғинидан эълон қилинган буржуа мухторияти деб нотўғри талқин қилиб келинди. Ҳужжатлар эса ушбу ҳолнинг бутунлай акси бўлганлигини исботлайди. Масалан, Туркистон жадидларининг отаси саналган Беҳбудий ўз маърузасида қурултойнинг Туркистон халқлари тарихида улкан ижобий, Тарихий ҳодиса ва бурилиш даври эканлигини таъкидлаб, "Қурултойимиз қабул қилаѐтган қарорлар шунинг учун ҳам аҳамиятлики, унда Туркистон аҳолисининг европалик вакиллари ҳам иштирок этмоқдалар", дейди. Беҳбудий ва Обиджон Маҳмудов қурултой ҳайъатида мусулмонлар билан бир қаторда бошқа миллий гуруҳларнинг ҳам вакиллари бўлишини ѐқлаб чиқдилар.
Туркистонни бошқариш шакли уч кун давом этган қурултойнинг диққат марказида турди. Бу масала муҳокамасида сўзга чиққанларнинг кўпчилиги Туркистоннинг мухтор республика деб эълон қилиниши ўлка аҳолисининг ижтимоий мақсадларидан келиб чиққан ва унга мос тушишини уқтирди. Мухторият ва мустақиллик эълон қилиш фикрини ҳамма қўллаб- қувватладилар.
Қурултойда 1917 йил 27 ноябр (янги ҳисоб билан 10 декабр) куни кечқурун қабул қилинган қарорда шундай дейилади: "Туркистонда яшаб турган турли миллатга мансуб аҳоли Россия инқилоби даъват этган халқларнинг ўз ҳуқуқларини ўзлари белгилаш хусусидаги иродасини намоѐн этиб, Туркистонни Федератив Россия Республикаси таркибида ҳудудий жиҳатдан мухтор деб эълон қилади. Шу билан бирга мухториятнинг қарор топиш шаклларини Таъсис Мажлисига ҳавола этади". Қурултой Туркистонда яшаб турган миллий озчилик ҳуқуқларининг муттасил ҳимоя қилинишини тантанали равишда эълон қилди.
28 ноябр (янги ҳисоб билан 11 декабр)да таркиб топаѐтган мазкур давлатнинг номи аниқланиб, ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ деб аталадиган бўлди. Қурултой ўша куни йиғилишда Бутунроссия Таъсис Мажлиси чақирилгунга қадар ҳокимият Туркистон Муваққат Кенгаши ва Туркистон Халқ (Миллар.) Мажлиси қўлида бўлиши керак, деб қарор қабул қилади.
Қурултойда Туркистон Муваққат Кенгаши аъзоларидан 8 кишидан иборат таркибда Туркистон Мухторияти ҳукумати тузилди. Ҳукуматнинг Бош вазири ҳамда ички ишлар вазири этиб Муҳаммаджон Тинишбоев сайланди. Ислом Султон ўғли Шоаҳмедов-Бош вазир ўринбосари, Мустафо Чўқай-ташқи ишлар вазири, Убайдуллахўжа Асадулиахўжаев (Убайдулла Хўжаев) - ҳарбий вазир, Илидоятбек Юрғули Агаев-эр ва сув бойликлари вазири, Обиджон Маҳмудов-озиқ-овқат вазири, Абдураҳмон Ўрозаев-ички ишлар вазирининг ўринбосари, Соломон Абрамович Герсфелд-молия вазири лавозимларини эгаллашди. Ҳукумат таркибида кейинчалик айрим ўзгаришлар юз берди. Муҳаммаджон Тинишбоев истеъфога чиққач, Мустафо Чўқай Бош вазир лавозимини бажаришга киришади. Вазирлардан уч киши олий маълумотли ҳуқуқшунос, икки киши ўртача малакали ҳуқуқшунос эканлиги мухторият ҳукумати аъзолари билим даражасининг нақадар юқори эканидан далолат беради.
Қурултойда 28 ноябр куни Туркистон Миллат Мажлиси очилиши тўғрисидаги қарор ҳам тасдиқланди. Миллат Мажлиси 54 нафар аъзодан иборат бўлиб қурултой қарорига биноан "36 нафар мусулмонлар ва 18 нафар ғайри мусулмонлардан сайланадур. 36 мусулмон вакиллари Туркистоннинг 5 вилоятидан бўлиб: Фарғона-10 нафар, Самарқанд-5 нафар, Сирдарѐ-9 нафар, Еттисув-6 нафар, Закаспий-2 нафар; 4 нафар эса бутун Туркистон шаҳар думалари тарафидан тайин бўлурлар". 18 нафар ўрин эса ўлканинг европалик ташкилот ва фуқароларига, жумладан, темир йўлчилар иттифоқи, ишчи ва содат депутатлари совети, сотциал демократлар, дашноқтсутюн, ерлик жуҳудлар, яҳудийлар, эсерлар, украйинлар, полякларнинг вакиллари ва бошқаларга берилиши кўзда тутилган эди. Демак, ташкил этилаѐтган ҳукумат таркибига турли сиѐсий ва миллий гуруҳлар вакилларининг қатнашуви кўзда тутилди. Демократик руҳдаги миллий зиѐлилар қурултойда қабул қилинган дастурий ҳужжатларга ўзига хослиги билан ажралиб турадиган халқчил ва демократик ғояларни киритишди.
Қурултой жараѐнида Туркистон Миллат Мажлиси 32 кишидан иборат қилиб сайланди. «Шўрои Уламо»нинг раҳбари Шерали Лапин Миллат
Мажлиси таркибига, унинг раиси сифатида киритилган бўлса ҳам, аммо унинг ўғли бу таклифни рад этди.
Қурултой тугагач, 1 декабрда Туркистон Мухториятининг Муваққат ҳукумати аъзолари (барча 8 .киши) имзолаган махсус Мурожаатнома эълон қилинди. Ушбу Мурожаатномада Туркистондаги барча аҳоли: ирқи, миллати, дини, жинси, ѐши ва сиѐсий эътиқодларидан қатъий назар, улар якдиллик ва ҳамжиҳатликка даъват этилган эди.
Орадан кўп ўтмай Миллат Мажлиси томонидан тасдиқланган қонунлар эълон қилинди, шунингдек, янги ҳукумат мамлакат Конститутциясини тайѐрлаш учун таниқли ҳуқуқшуносларни жалб қилди. "Эл байроғи", "Бирлик туғи", "Свободный Туркестан", "Известия Временного Правителства Автономного Туркестана" каби ҳукумат газеталари ўзбек, қозоқ ва рус тилларида нашр қилина бошланди. Аввал чиқаѐтган "Улуғ Туркистон" газетаси ҳам ўз саҳифаларида мухторият ҳукумати фаолиятига алоҳида ўрин берди. Нашр ишларини яхшилаш учун О.Маҳмудовнинг босмахонаси ҳукумат ихтиѐрига ўтди. Мухторият ҳукумати миллий қўшинни ташкил қилишга киришди. 1918-йил бошида бу қўшин сафларида бир мингдан ортиқ аскар бўлган. Ҳарбий вазир Убайдулла Хўжаев иштирокида ўтказилган кўрик-парад вақтлида аскарлар сони 2000 кишига етган. Бундан ташқари Қўқонда тахминан шунча миршаблар ҳам бор эди. Ҳукумат иқтисодий соҳада 30 миллион сўм миқдорида ички заѐм чиқаришни йўлга қўйди. Чунки газеталарни нашр қилиш, мухторият қўшинларининг таъминоти ва ҳукуматнинг ички харажатлари учун маблаг1 зарур эди. Шунингдек, ҳукумат аъзолари очлик чангалида қорган Туркистон аҳолисига Оренбург орқали ғалла келтириш муаммосини ҳал қилиш учун ҳам амалий қадамлар ташлади. Туркистон Мухторияти ҳукумати қисқа муддат ичида халқ ўртасида катта эътибор қозонди. Унинг фаолияти фақат Қўқонда ѐҳуд Фарғона водийсида этмас, балки бутун Туркистон минтақасида яшаѐтган туб ерли халқлар томонидан қизғин қўллаб-қувватланди. Фитрат, Чўлпон, Ҳамза мухторият ҳукуматини ақааб, ўтли шеърлар битишди. Фитрат мухторият эълон қилинган 27 ноябр (декабр) кунини "Миллий Лайлатул-қадримиз" деб атади.
Туркистон халқининг мухторият учун олиб борган курашида 1917 йил 13 декабрда бўлиб ўтган фожеали воқеалар муҳим ўрин тутади. Ўша куни Тошкентда эски шаҳар аҳолиси "Мухтор Туркистон учун» шиори остида тинч байрам намойишини ўтказдилар. Аммо, Тошкент советидаги болшевиклар шаҳарда қуролли куч билан «тартиб» ўрнатишга буйруқ берадилар. Оқибатда тинч намойиш қатнашчилари пулемѐтдан ўққа тутилди, эски шаҳарлик 16 киши ана шу тўқнашув қурбони бўлди.
Мухтор ҳукуматнинг халқ ўртасидаги обрў-эътибори ва нуфузи болшевикларни ташвишга солиб қўйди. 1918-йил 19-26 январ (янги ҳисоб билан 1-8 фcврал)да Тошкентда бўлган Туркистон ўлкаси ишчи, солдат ва деҳқон депутатлари Советларининг фавқулодда IV-сездида мухторият масаласи асосий ўринда турди. Сгезд Туркистон Мухторияти ҳукумати ва унинг аъзоларини қонундан ташқари ҳолатда деб, ҳукумат аъзоларини
қамоққа олиш тўғрисида қарор чиқарди. Болшевиклар ўзларининг бу қабиҳ ва мудҳиш "ҳукми"ни амалга оширишга зудлик билан киришдилар.
30 январ (янги ҳисоб билан 12 феврал)да Туркистон ХКС мухторият ҳукуматини тугатиш учун ҳарбий ҳаракатларни бошлади. Туркистон болшевиклари бунинг учун қизил аскарлардан ташқари арманларнинг "Дашноқтсутюн" партияси аъзоларидан тузилган қонхўр қуролли тўдалардан ҳам фойдаланди. Уларга қарши дастлабки жангда мухториятнинг миллий қўшинидан ташқари қўқонлик тинч аҳоли вакиллари ҳам қатнашди. Асосан , чўкич, таѐқ кўтарган халойиқнинг сони 10000 кишига етди. Шунга қарамай, қуролсиз бу кишилар қизил аскарларнинг Қўқон шаҳрига ҳужумини уч кун давомида мардонавор қайтардилар. Шаҳар устига уч кун давомида тўплардан ѐндирувчи снарядлар отилди. Мухторият қўшинининг тирик қолган қисми қўрбоши Кичик Эргаш қўрбоши бошчилигида шаҳардан чиқиб кетди.
Туркистон Мухторияти ҳукумати қизил аскарлар ва дашноқларнинг қонли ҳужумлари оқибатида ағдариб ташланди, Аммо Қўқон ва унинг атрофидаги тинч аҳолини талаш, ўлдириш авжига чиқди. Фақат Қўқоннинг ўзида уч кун давомида 10000 киши ўлдирилди. Шаҳар буткул вайронага айлантирилди.
Ҳукумат бошлиғи Мустафо Чўқай шаҳарни тарк этиб, яширинишга мажбур бўлди. Вазирликларнинг айримлари ҳалок бўлди. Баъзиларини болшевиклар қўлга олишди.
"Улуғ Туркистон" газетаси чуқур қайғу билан хабар берганидек, "20 (эски ҳисоб билан 7) феврал Ҳўқанд (Қўқон) тарихининг энг даҳшатли куни эди. Арманилар айрича фаолият кўрсатганлар ..." Газетадаги ушбу мақоиа "Ҳўқанд ҳозир ўликлар шаҳри" деган даҳшатли ибора билан тугайди.
Ниҳоят, 1918-йил 22 (эски ҳисоб билан 9) февралда Қўқон шаҳриcиаги Рус-Осиѐ банки биносида болшевиклар томонидан тайѐрланган "тинчлик шарнома"си Қўқон аҳли вакиллари билан имзоланди.
Туркистон Мухторияти ҳукумати атиги 72 кун умр кўрган бўлса ҳам, у эрксевар халқимизни миллий мустақлилик ва истиқлол учун курашга даъват этди. 1918-йилнинг эрта баҳорида аввал Фарғона водийсида, сўнгра бутун Туркистонда қуролли қаршилик ҳаракати бошланди. Аммо, бу даврга келиб Туркистон Мухториятини тор-мор этиб, ўлкада якка ҳукмрон бўлган, қурол ва зўравонликка таянган болшевиклар Тошкентда советча андозадаги автономия (мухторият)ни ташкил этишга киришган эдилар.
1918-йил январ ойидаѐқ болшевиклар Туркистон Мухториятига қарши Туркистон автономиясини тузиш масаласини кўтаришган эди. Бу муаммо фақат Туркистон советларининг -сездида (1918 йил 20 апрел-1 май) ҳал қилинди. Сезд Россия Совет Социалистик Федератсияси таркибида Туркистон республикаси (Тарихий адабиѐтларда Туркистон автоном республикаси)ни тузиш тўғрисида қарор қабул қилди. Туркистон республикасининг Марказий Ижроия Комитети (МИК) ва ХКС сайланди. Улар таркибига илк марта туб миллатларнинг вакиллари киритилди. Шунингдек, сездда саноат корхоналарини мусодара (натсионализатсия) қиллш ва бошқа айрим масалалар юзасидан қарорлар қабул қилинди.
Шундай қилиб, совет Россияси таркибида қўғирчоқ марказга тобе Туркистон автоном республикаси ташкил қилинди.
Туркистон республикаси ХКС ва МИК ичида ҳокимият учун ўзаро курашлар, можаролар ва жанжаллар авжига чиқди. Октябр ойида Туркистон ХКС раиси Ф.Колесов ва бошқа айрим амалдорлар эгаллаган лавозимидан бўшатилди.
1919-йил 19 январда ҳарбий комиссар К.Осипов бошчилигида Тошкентда исѐн кўтарилди. К.Осиповнинг буйруғ билан 14 комиссар отиб ташланди. Исѐнчилар томонидан совет ҳокимияти ағдарилди, ҳокимият масаласи Таъсис Мажлисида ҳал қилинади, деб эълон қилинди. Бироқ исѐн Тошкент лемир йўл устахоналари ишчилари ва бошқа ҳарбий қисмлар томонидан тезда бостирилди. К. Осипов аввал Фарғона водийсига, сўнгра Бухоро амирлигига қочиб кетди. Бу исѐн баҳонасида болшевиклар 1919 йил март ойи бошида сўл эсерларни ҳукуматдан сиқиб чиқариб, якка ўзлари ҳукмрон бўлиб олдилар.
1919-йил 8-октябрда Москвада Турккомиссия (Россиянинг Туркистон ишлари бўйича комиссияси) ташкил қилиниб, у Тошкентга жўнатилди. Турккомиссия, кеймчалик Туркбюро ва Ўрта Осиѐ бюроси каби турли хил комиссия ва бюролар мунтазам равишда Россия марказидан Туркистонга жўнатиб турилди. Марказ ўзининг бу фавқулодда органлари орқали Туркистон минтақасини бошқаришга, маҳаллий халқларни мустамлакачилик асоратида ушлаб туришга интилди.
Бу пайтда бутун Россияда бўлгани сингари Туркистон республикасида ҳам "ҳарбий коммунизм" сиѐсати жорий қитинди. Бу сиѐсат ўз моҳиятига кўра халққа қарши қаратилган эди. (Ж хусусан бойликларни ҳарбий йўл билан деҳқонларга катта зарба берди Туркистонда ҳам совет тузуми бир қатор декретлар чиқариб, озиқ-овқат развѐрсткаси (тақсимоти)ни жорий қилди. Аслини олганда, деҳқондан у етиштирган маҳсулотнинг деярли ҳаммаси тортиб олинди. Бозорлар ѐпилди, савдо-сотиқ таъқиқланди. 16 ѐшдан 55 ѐшгача бўлган барча эркак ва аѐллар учун мажбурий меҳнат мажбурияти жорий қилинди. Совет тузумининг бундай мустамлакачилик сиѐсати оқибатида миллий-озодлик ҳаракати минтақада кучайиб, авж олиб кетди.

3.