Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Urug‘chilik tuzumi-

ning yemirilishi.  

Davlat va huquq-

ning kelib chiqishi

3-§.

---

48

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

di. Mehnatning samarali va unumli bo‘lishi esa, kundalik ehtiyojdan ortiqcha 

qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarilishiga olib keldi. Chorva mollari dastlab 

ayrim oila va shaxslarning boyligini tashkil etdi. Keyinchalik ayirboshlash 

vositasiga aylandi. U asta-sekin kollektiv mulkchilikni siqib chiqardi, xususiy 

xo‘jalik va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni keltirib 

chiqardi. Mahsulot ishlab chiqarishning ortishi kundalik mehnat miqdorini 

ham ko‘paytira bordi. Yangi ish kuchini jalb etishga ehtiyoj tug‘ildi. Urushda 

asir olinganlar qulga aylantirila boshlandi. Shunday qilib, xususiy mulk kelib 

chiqdi va jamiyat sinflarga bo‘lindi. 

Keyinchalik, metall asboblar quyish va qulolchilik hamda to‘qimachilikning 

rivojlanishi 

ijtimoiy mehnatda ikkinchi yirik bo‘linishga – dehqonchilikdan 

hunarmandchilikning ajralib chiqishiga olib keladi. Alohida gruppa kishilar 

turli xil mehnat qullari va uy anjomlari tayyorlash bilan shug‘ullana boshlay-

dilar. Endi hunarmandchilikda ixtisoslashish avj oladi. Dehqonlar ham, chorva-

dorlar ham, hunarmandlar ham mahsulotini bevosita ayirboshlash uchun ishlab 

chiqara boshlaydi, ya’ni tovar xo‘jaligi bilan birga savdo-sotiq rivojlanadi.

Kishilik jamiyatining bu tariqa rivojlanishi 

uchinchi yirik ijtimoiy mehnat 

taqsimotiga olib keladi. Sivilizatsiya ishlab chiqarish bilan shug‘ullanmasdan, 

faqat mahsulotlarni ayirboshlash bilan mashg‘ul bo‘ladigan toifani – savdogarlar 

qatlamini vujudga keltiradi. F. Engelsning aytishicha, endilikda birinchi marta 

shunday bir sinf paydo bo‘ldiki, u ishlab chiqarishda hech bir ishtirok etmasa 

ham, ishlab chiqarishga rahbarlik ishini umuman va butunlay o‘z qo‘liga oladi 

va ishlab chiqaruvchilarni iqtisodiy jihatdan o‘ziga itoat qildiradi, har ikki ish-

lab chiqaruvchi o‘rtasida yo‘qotib bo‘lmaydigan vositachiga aylanadi va ularning 

har ikkisini ekspluatatsiya qiladi.

Bu davrga kelib yer ham xususiy mulkka aylanadi, boyliklar ozchilikni 

tashkil etgan ekspluatatorlar sinfi qo‘lida to‘planishi tezlashadi, shu bilan birga 

kambag‘allar soni ham o‘sib boradi.

Jamoaviy mulk o‘rniga kelgan xususiy mulk pirovard natijada mulkiy 

tengsizlikni yuzaga chiqarib, jamiyatni antagonistik sinflarga bo‘lib yubora-

di. Endi jamiyatni boshqarishning urug‘ – qabiladoshlik formasi bularning 

hammasini o‘z ichiga sig‘dira olmasdi. Urug‘doshlik tuzumining umri tugadi. 

Mehnat taqsimoti va uning oqibati – jamiyatning sinflarga bo‘linishi natijasida 

urug‘doshlik jamiyati yemirildi. Urug‘doshlik tuzumi o‘rnini davlat oldi.

Ekspluatatsiyaning, ezishning va sotsial tengsizlikning birinchi klassik 

formasi – qulchilik vujudga keldi. Oqsoqollar va harbiy boshliqlar hokimiyati 

quldorlik davlat hokimiyati bilan almashindi (ba’zi xalqlarning ibtidoiy tuzum-

dan feodal tuzumiga o‘tganligini yodda tutish lozim). 

---