5-Laboratoriya. Kimiyaviy muvozanatlar

---

5-Laboratoriya. 

 

KIMIYAVIY MUVOZANATLAR. 

 

 

1.Kimyoviy muvozanat va massalar ta’siri qonuni 

2. Kimyoviy muvozanatni siljishi. 

 

Ko‘p  kimyoviy  reaksiyalar  qaytmas  xolda  sodir  bo‘ladi,  ya’ni  reaksiya  

uchun  olingan  moddalarning  hammasi  reaksiya  maxsulotiga  aylanadi.    Bunday 

reaksiyalar oxirigacha boradi. Masalan, ekvi molyar miqdorda olingan kislota bilan 

ishqor va rux metali bilan sulg‘fat kislota o‘rtasidagi reaksiyalar: 

NC1 + NaON = NaC1 + N

2

O 

Zn + H

2

SO

4

 = ZnSO

4

 + H

2

 

Reaksiyaga    kirishayotgan  moddalarning  hammasi  reaksiya  mahsulotiga 

aylanmaydigan  reaksiyalar  ham  bor,  ya’ni  bo‘larda  reaksiya  maxsulotlari  o‘zaro 

reaksiyaga kirishib, dastlabki moddalarni xosil qiladi. Qaytar reaksiyalar to‘g‘ri va 

teskari  reaksiya  tezliklari  tenglashgunicha  davom  etib,  bu  tezliklar  tenglashganda 

kimyoviy muvozanat qaror topgan.  

 

Kimyoviy muvozanatni siljishi. 

Reaksiyalarning  kimyoviy  muvozanatiga  konsentratsiya,  temperatura  va 

bosim ta’sir qiladi. Bu faktorlarning o‘zgarishi ximmiyaviy muvozanatni u yoki bu 

tomonga siljitadi. 

Tashqi  muhit  o‘zgarishining  kimyoviy  muvozanatga  ta’siri  empirik 

xarakterga  ega  bo‘lgan  Le-Shatelye  prinsipiga  bo‘ysunadi  (1884),  Le-Shetelye 

prinsipi  quyidagicha  tahriflanadi:  agar  kimyoviy  muvozanatda  turgan  sistemaga 

tashqaridan  biror  ta’sir  (konsentratsiya,  temperatura  yoki  bosimning  o‘zgarishi) 

ettirilsa,  sistema  ichida  shu  ta’sirni  kamaytirishga  intiladigan  jarayonlar  sodir 

bo‘ladi. 

---

Kimyoviy  muvozanat  sharoitida  to‘g‘ri  va  teskari  tomonga  yo‘nalgan 

jarayonlar tezligi o‘zaro teng bo‘lgani sababli tashqaridan ko‘rsatiladigan ta’sir bu 

tezliklarni  turlicha  o‘zgartiradi.  Tezlikning  turlicha  o‘zgarishi  kimyoviy 

muvozanatni  siljitadi.  Sistema  bunda  yangi  muvozanat  xolatiga  keladi.  Bu  yangi 

muvozanat holatida to‘g‘ri va teskari jarayonlar tezligi o‘zaro tenglashadi. 

Misol  uchun  ammiak  sintez  qilish  reaksiyasida  reaksiyaning  kimyoviy 

muvozanat sharoitiga turli faktorlarning ta’sirini ko‘rib chiqamiz: 

N

2

 + 3H

2

  =    2NH

3

 + 92 kJ     (1) 

 

Kimyoviy  muvozanatga  temperatura  o‘zgarishining  ta’siri.  Kimyoviy 

muvozanatdagi  sistemaning  temperaturasi    oshirilganda  muvozanat  issiqlik 

yutilishi  tomoniga,  aksincha  temperatura  pasaytirilganda  issiqlik  ajralib  chiqishi 

bilan boradigan tomonga siljiydi. Demak, temperaturaning ko‘tarilishi endotermik 

reaksiyaning,  temperaturaning  pasayishi  ekzotermik  reaksiyaning  borishiga 

yordam beradi. 

                                                        ekzotermik jarayon

 

N

2

 + 3N

2    

     2 NN

3

 + 92 kJ (2) 

                                                        endotermik jarayon

 

Ammiakni  sintez  qilish  reaksiyasi  ekzotermik  reaksiyasi  bo‘lgani  uchun 

temperatura  oshirilganda  kimyoviy  muvozanat    o‘ngdan  chapga  suriladi  va 

ammiak  hosil  bo‘lishi  kamayadi.  SHuning  uchun  zavodlarda  ammiakni  sintez 

qilish reaksiyasi, iloji boricha, pastroq temperaturada olib boriladi. Issiqlik effekti 

bo‘lmagan  reaksiyalar  muvozanatning  siljishiga  temperatura  ta’sir  etmaydi. 

Bo‘larda temperatura oshirilsa, sistemaning muvozanat holatiga kelishi tezlashadi, 

xolos. 

Kimyoviy  muvozanatga  konsentratsiyaning  ta’siri.  Siljish  prinsipiga  ko‘ra 

sistemadagi biror  komponent konsentratsiyasining ortishi kimyoviy muvozanagni 

ayni    komponentni  kamayishi  tomoniga  siljitadi.  Aksincha,  biror  komponent 

konsentratsiyasining  kamayishi  kimyoviy  muvozanatni  shu  komponent  hosil 

bo‘lish tomoniga siljitadi. 

---

Geterogen sistemalar uchun masslar ta’siri qonunining tatbiqi. 

Le-Shatelyeprinsipini gomogen sistemalardan tashqari geterogen sistemalar 

uchun  ham  tatbiq  etish  mumkin.  Agar  moddalar  har  xil  fazalarda  reaksiyaga 

kirishsa,  bunday  reaksiyalarga  geterogen  reaksiyalar  deyiladi.  Qaytar  geterogen 

reaksiyalarda sodir bo‘ladigan muvozanat geterogen muvozanat deyiladi. 

Massalar  taxhsiri  qonunini  geterogen  sistemalar  uchun  ma’lum 

cheklanishlar  bilangina  tatbiq  qilish  mumkin.  Har  xil  jinsli  sistemalar  o‘rtasidagi 

muvozanat massalar ta’siri qonuniga bo‘ysunmaydi. 

 

 

Massalar ta’siri qonuning kuchsiz elektrolitlar eritmalariga tatbiqi. 

 

Kuchsiz  elektrolitlarning  dissotsilanishi  qaytar  jarayon  bo‘lgani  uchun  har 

qanday  haytar  jarayonlar  kabi  bo‘lar  ham  massalar  ta’siri  qonuniga  bo‘ysunadi. 

Bunga sirka kislotaning dissotsilanishini misol keltiramiz: 

CH

3

COOH  =  CH

3

COO- + H

+ 

Massalar   ta’siri qonuniga asosan bu reaksiyaning muvozanat konstantasi: 

                                [CH

3

COO-] [H

+

] 

 

 

  K = ---------------------------------- 

                                 [CH

3

COOH] 

Bu erda, [CH

3

COO -] - atsetat ionlarining konsentratsiyasi, g.ion/l;  [H

+

] - 

vodorod ionlarining konsentratsiyasi g.ion/l; [CH

3

COOH] - dissotsilanmagan sirka 

kislotaning konsentratsiyasi,  mol/l. (18) tenglamadagi  K  elektrolitik  dissotsiatsiya 

konstantasi deyiladi. Bu konstanata eritmaning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘lmay, 

temperaturaga  bog‘liqdir.  Masalan,  25

o

C  da  sirka  kislotaning  dissotsilanish 

konstantasi K=1,85*10-5. 

Elektrolitik  dissotsilanish  konstanatsi  elektrolit  kuchini  xarakterlovchi 

kattalikdir:  elektrolitning  bu  konstantasi  qancha  katta  bo‘lsa,  elektrolit  shuncha 

kuchli bo‘ladi. Masalan, sirka kislotaning dissotsilanish konstantasi K = 1,8 

*

 10-4 

bo‘lgan chumoli kislotadan o‘n martacha kuchsiz. 

---

Jadvalda  ba’zi  kuchsiz  kislota  va  asoslarning  25

o

S  dagi  disotsilanish 

konstantalari keltirilgan. 

 

Elektrolitning   nomi 

K 

Elektrolitning nomi 

K 

CHumoli kislota. 

Sirka kislota. 

 

Karbonat kislota 

Karbonat kislota 

1,8 

*

 10

-4

 

1,85 

*

 10

-5

 

 

K

1

 3,5

*

10-7 

K

2

 5,0

*

10

-11

 

Ammoniy gidroksid 

Anilin 

Metilamin 

Fenol 

1,8 

*

 10

-5

 

4,6 

*

 10

-10

 

4,4

*

10

-4

 

1,3 

*

 10

-10

 

Dissotsilanish  konstantasi  kuchsiz  elektrolitlar  uchun  o‘zgarmas  bo‘lgan 

xolda, kuchli elektrolitlarda bu qiymat o‘zgaruvchandir.