Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

312

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

ijtimoiy va ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar, eng avvalo, davlat va jamiyat ikkilamchi 

mezon hisoblanadi. Tarixiy yondashuvga asosan esa, huquqning tizim sifatida 

shakllanishining butun rivojlanish yo‘lini kuzatib tahlil etish mumkin, 

bu jarayonda eng muhim mezon sifatida huquqning shakli (manbayi) 

oldingi o‘ringa chiqadi. Huquq shakllarini tahlil etish orqali biz u yoki bu 

huquq tizimi uchun xos bo‘lgan tizim hosil qiluvchi mezonlarni aniqlashimiz 

mumkin. Tarixiy yondashuv huquq tizimining genetik aloqalarini ochib berishi 

bilan bir qatorda, tarixiy rivojlanish jarayonida huquq tizimida bo‘lgan jo‘shqin 

o‘zgarishlarni ham kuzatish mumkin. Bu avvalo insonning o‘zining individ sifa-

tida va turli ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar a’zosi sifatida rivojlanishi bilan bog‘liq. 

Bundan tashqari, huquq tizimiga turli diniy, etnik, g‘oyaviy omillar va ularning 

o‘zaro nisbati ta’siri ham namoyon bo‘lgan.

Huquq voqeligiga tizimli-tuzilmaviy yondashuv uning ichki tuzilishida 

huquq normalarining ma’lum tartibda joylashganligini ko‘rsatadi. Huquq tizimi-

da joylashgan normalarning tartibga solinganligi, o‘zaro muvofiqligi va aloqa-

dorligi hamda ayni paytda, farqlanishi ijtimoiy munosabatlarning ham xuddi 

shunday tuzilmaviy xususiyati va ularni huquqiy tartibga solishga bog‘liqligi 

bilan belgilanadi.

Huquqning tizimliligi bir necha darajalarni o‘z ichiga oladi. Ulardan 

birinchisi o‘z ichki tuzilishi va aloqalariga ega bo‘lgan huquq normasidir. 

Ushbu aloqadorlik tufayli u aniq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Shu 

bilan bir qatorda, aynan bir munosabat bir necha normalar bilan tartibga 

solinadi va bu ularni huquq tizimliligining 

ikkinchi  pog‘onasi hisoblangan 

huquq institutiga birlashtirishga asos bo‘ladi. Bu birlashuv huquq norma-

sining tashqi aloqalari natijasi sifatida amalga oshadi. 

Uchinchi, huquq tizim-

liligining ancha yuqori darajasi bo‘lib, 

huquqning tarmoqlarga (sohalarga) 

bo‘linishi hisoblanadi.

Huquq tizimidagi tarkibiy tuzilmalar o‘zining tashkiliy qurilishi va aloqa-

larining murakkabligi bilan bir-biridan farq qiladi (masalan, gorizantal, verti-

kal, matritsali va to‘g‘ri yo‘nalishli aloqalar va hokazo). Taraqqiyotning hozirgi 

holatiga mos keladigan tasnifga ko‘ra, huquq tizimi – huquq normalari, huquq 

institutlari va huquq tarmoqlari (sohalari)dan iborat.

Huquq normasi huquq tizimining birlamchi elementi bo‘lib, u davlat 

tomonidan o‘rnatiladigan, hokimiyat xususiyatiga ega bo‘lgan xulq-atvor va 

xatti-harakat qoidasidir. Huquq normasi huquq tuzilmasi ichida boshlang‘ich 

o‘rinda bo‘lib, butun huquq tizimida bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘zidan o‘tkazadi. 

Shu bois, uning huquq tizimining boshqa tuzilmalariga ta’siri ancha salmoqli. 

Ta’bir joiz bo‘lsa, uni huquqning «o‘lchov birligi», «birlamchi mezoni» deyish 

mumkin.

---