Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

399

XIX bob.

 Hozirgi dunyo

huquqiy tizimlari

tizimga (huquqiy oilaga) kiruvchi davlatlarning qonun chiqaruvchi organlari 

huquqiy hujjatlarning matnini yaratishda bir xil yuridik konstruksiyalardan, 

normativ materialni shakllantirish usulidan, ularni tartibga solish va tizim-

lashtirishning o‘xshash uslublaridan foydalanadilar.

Hozirgi zamonda faoliyat yuritayotgan asosiy huquqiy tizimlarni tas-

niflashda huquqshunos tafakkur yuritib, uncha ko‘p bo‘lmagan huquqiy tizim-

lar  tahlili bilan cheklanishi lozim. Chunki, kimki tasniflash chog‘ida 

sayyoramizdagi barcha huquqiy tizimlarni qamrab olishga intilsa, u juda katta 

empirik material ummoniga g‘arq bo‘lib ketadi. Bugungacha mavjud biron – 

bir xalqaro ensiklopediyada dunyodagi barcha huquqiy tizimlar ro‘yxati to‘la 

aks ettirilmagan.

Huquqiy tizimlar tahlili bilan shug‘ullanadigan huquqshunos, eng avvalo, 

tarixan tarkib topgan asosiy (shajarani boshlab beruvchi) huquqiy tizimni 

aniqlab olishi, so‘ngra uning geografik yoyilishini, ya’ni resepsiya qilinganligini 

kuzatishi (o‘rganishi) lozim. Agar dunyo huquqiy xaritasiga e’tibor bilan razm 

solinsa, davlatlarning uchdan ikki qismi ikki asosiy huquq tizimiga (huquqiy 

oilaga): roman-german va ingliz huquqiy tizimlariga daxldor hisoblanadi.

Tasniflash mezoni sifatida quyidagi asoslar olinadi: 

birinchidan, huquqiy 

tizimning geografik jihatdan qanchalik keng yoki tor yoyilganligi, 

ikkinchidan, 

huquqiy tizimning tarixiy ildizlari va rivojlanish yo‘llari; 

uchinchidan, tizim 

tarkibidagi yuridik institutlar va huquqiy tarmoqlar hisobga olinadi. Ushbu 

mezonlardan foydalanishda madaniy, etnik, milliy, geografik, diniy, huquqiy-

texnikaviy, huquqiy-uslubiy va hokazo omillar ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.

Huquqiy tizimlarni tasniflashning mazmuni buning uchun tanlab olinadi-

gan mezonga bog‘liq bo‘ladi. Bunday mezonlar yana formal – yuridik, ma’rifiy 

(sivilizatsiyali), ma’naviy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-siyosiy (formatsiyaviy) 

bo‘lishi mumkin. Bu mezonlarning turli kombinatsiyalarda qo‘llanilishi zamo-

naviy qiyosiy huquqshunoslikda tasniflashning o‘ziga xos jihatidir. Chunki, bitta 

mezon dunyoning yuridik xaritasi haqida mufassal bilim hosil qilishi mushkul. 

Masalan, hozirgi Xitoyning huquqiy tizimi 

formal – yuridik mezonga ko‘ra, 

roman-german huquqiy oilasiga taalluqli bo‘lsa, 

ma’rifiy va ma’naviy mezonga 

muvofiq – an’anaviy (odat huquqi tizimiga) tizimga, 

ijtimoiy-siyosiy mezonga 

binoan – sotsialistik huquqiy oilaga mansubdir. Ba’zi mamlakatlarning huquqiy 

tizimi o‘z tarixiy rivojlanish xususiyatlariga ko‘ra hech bir huquqiy oilaga mos 

kelmaydi. Masalan, Shotlandiyaning huquqiy tizimi umumiy (anglo-sakson) 

huquq bilan kontinental (roman-german) huquq tizimlarining uyg‘unlashgan 

ko‘rinishi sifatida maydonga chiqadi. Shuningdek, anglo-sakson va roman-ger-

man tizimlarining uyg‘unlashgan ko‘rinishi AQSh ning Luiziana shtati, Kana-

daning Kvebek provinsiyasida kuzatiladi. Hozirgi Isroilning huquqiy tizimi uch 

---