Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

yakka 

shaxs avtokratiyasi 

ko‘rinishi bo‘lib, u ham o‘z navbatida, 

avtoritar, tiraniya 

va

 despotiya 

kabi turlarga bo‘linadi.

Avtoritar siyosiy rejim

 mamlakatda fuqarolarning huquq va erkinlikla-

rining cheklanganligi, bekor qilinganligi yoki umuman yo‘qligi bilan ajralib 

turadi. Bu kabi siyosiy rejimga asoslangan davlatlarda davlat hokimiyati vakil-

lik organlari faoliyati cheklangan, tugatilgan yoki umuman taqiqlangan bo‘ladi 

hamda davlat hokimiyati ustidan xalq nazoratining yo‘qligi, ularning yashirin 

usullar bilan shakllantirilishi namoyon bo‘ladi.

7–18-8

---

98

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Avtoritar siyosiy rejimning o‘ziga xos xususiyati shundaki, butun ho-

kimiyat yagona shaxs (bir organ yoki bir necha shaxs) qo‘lida to‘planib, dav-

lat hokimiyatini amalga oshirishda ma’muriy-buyruqbozlik, ba’zan terrorchilik 

(o‘zboshimchalik, zo‘ravonlik) usullari qo‘llaniladi hamda taraqqiyparvar siyo-

siy partiyalar va jamoat birlashmalari faoliyati taqiqlanadi, cheklanadi yoki 

tarqatib yuboriladi.

Ushbu rejimda siyosiy monizm – ya’ni yakka mafkuraning ustunligi, 

uning davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarilganligi, fuqarolik jamiyatining 

mavjud emasligi, uning institutlarining cheklanganligi, ijtimoiy manfaatlarni 

ifodalash imkoniyatlarining taqiqlanganligi avj oladi.

Tiraniya rejimi

 yakka shaxs boshqaruviga asoslangan. Buning despoti-

yadan farqi shundaki, tiranning hokimiyati, odatda, zo‘ravonlik, bosib olish, 

ba’zan qonuniy hokimiyatni ag‘darib tashlash natijasida qaror topadi. Tiran 

hokimiyati o‘zboshimchalik, terror va genotsid asosida amalga oshirilib, de-

mokratik tamoyillar tan olinmaydi, mamlakatda amalda bo‘lgan qonunlarga 

rioya qilinmay, ularni muntazam ravishda buzish hollari yuz beradi. Tiran ho-

kimiyati shafqatsiz bo‘ladi hamda qo‘rquvga asoslanadi. Ushbu hokimiyatning 

yo‘liga g‘ov bo‘lgan guruh yoki jamoa shafqatsiz ravishda bostiriladi.

Despotiya

 (yunoncha «despoteia» – cheklanmagan hokimiyat) 

rejimi

 

hokimiyatning faqat bir kishi tomonidan boshqariladigan mutlaq monarxiyaga 

xosligini anglatadi. Despotiyalar qadim zamonlarda paydo bo‘lib, boshqaruvda 

o‘ta o‘zboshimchalik, raiyatning to‘la huquqsizligi, boshqaruvda huquqiy va 

axloqiy qadriyatlarning yo‘qligi bilan ajralib turadi. Despotiya sharoitida mus-

taqillik, norozilik mumkin bo‘lmay, bunday hodisalar xuddi tiraniyadagi singari 

ayovsiz bostiriladi.

Bunday holatlarda ishlatiladigan chora-tadbirlar o‘ta ayovsiz va shafqat-

siz bo‘lib, jazolash dahshatli tus oladi. Buning sababi xalqni qo‘rquvda 

saqlash hamda o‘rnatilgan hokimiyatning barqarorligini ushlab turishda 

namoyon bo‘ladi.