Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

96

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Davlat shaklining asosiy elementlari-

dan biri siyosiy rejim (tartib)dir. Yurispruden-

siyada siyosiy rejim iborasi «siyosiy tartib», 

«davlat rejimi» yoki «davlat tartibi» kabi shaklan har xil, ammo mazmu-

nan bir xil bo‘lgan tushunchalar bilan ifodalanadi. 

«Siyosiy rejim»

 tushun-

chasi yuridik adabiyotda XX asrning 60-yillarida yuzaga kelgan bo‘lib, olimlar 

o‘rtasidagi turli xil tortishuv, bahs va munozaralarga sabab bo‘ldi. Bir guruh 

olimlar siyosiy rejim davlat shaklining sinonimi deb e’tirof etsalar, ikkinchi 

guruh olimlar esa uni davlat shakli tarkibiga kirmaydi, deb ta’kidlaganlar.

«Siyosiy rejim»

 tushunchasi keng va tor ma’noda qo‘llaniladi. Keng 

ma’nodagi yondashuvda siyosiy rejim barcha siyosiy hayot, umuman jami-

yat siyosiy tizimi hodisalarining namoyon bo‘lishi va tartibi tushuniladi. Tor 

ma’nodagi yondashuvda esa, siyosiy rejim faqat davlat hayoti, davlat hokimiyatini 

ro‘yobga chiqarish bilan bog‘liq hodisalar va usullarning namoyon bo‘lishi 

tarzida talqin etiladi.

Siyosiy rejim 

– davlat hokimiyatini amalga oshirishda foydalaniladigan 

tartib va usullar yig‘indisi. Davlat hokimiyati har bir mamlakatda o‘ziga xos 

xususiyatga ega, shu bois siyosiy rejim ham turlicha qaror topadi va namoyon 

bo‘ladi. Muayyan davlatning siyosiy rejimi mohiyati va mazmuni o‘ziga xos 

mezonlar, ya’ni, davlat hokimiyatining aholi bilan munosabati qaysi yo‘llar 

va qanday usullar orqali amalga oshirilishi, siyosiy sohada turli kuchlarning 

o‘zaro munosabatlari, jamoat tashkilotlarining jamiyat siyosiy tizimidagi 

mavqei qay darajadaligi bilan belgilanadi. Shuningdek, davlat o‘z hokimiyatini 

amalga oshirish jarayonida aholining manfatlari uchun xizmat qilishiga qarab 

siyosiy rejim 

nodemokratik

 va 

demokratik 

turlarga bo‘linadi.

Nodemokratik rejim yuridik fanda g‘ayridemokratik, aksildemokratik va 

antidemokratik kabi iboralar tarzida qo‘llaniladi. Demoratik rejimdan farqli 

o‘laroq, nodemoratik rejim demokratiyaga xos prinsip va qoidalarni tan 

olmaydi, aksincha ularni inkor etadi.

Davlatning siyosiy rejimi tarkibida nodemokratik rejimning o‘ziga xos 

turlari mavjud bo‘lib, ular 

totalitar, fashistik 

va 

avtokratik

 shakllarda namoyon 

bo‘ladi.

Totalitar rejim 

usuliga fashistik davlatlar va «shaxsga sig‘inish» davri-

dagi sotsialistik davlat misol bo‘ladi. Ushbu rejim ko‘ppartiyaviylik tizimini 

rad etgan holda, faqat bir hukmron partiyaning mavjudligiga yo‘l qo‘yadi va 

mazkur partiya jamiyatning yetakchi kuchi deb e’lon qilinadi, uning qoidalari 

muqaddas aqidalardek qabul qilinadi. Hukmron partiya davlat boshqaruvini 

jilovlab turadi hamda partiya va davlat organlarining o‘zaro qo‘shilib ketishi 

sodir bo‘ladi. Siyosiy hukmron partiya rahbari siyosiy lider bo‘lib, u davlat