Тошкент-2021 3 Апрель 2021 7-қисм Тошкент апрель 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Апрель 2021 7-қисм
Тошкент
qoidalariga yot bo`lgan unsurlardan xoliligi bilan belgilanadi.Kishi nutqning sofligi uning ma`naviy-
ma`rifiy, lisoniy-madaniy saviyasini namoyon etadigan ko`rsatkichlardan biridir. Adabiy nutqning 
sofligiga putur yetkazuvchi unsurlarning asosiylari quyidagilardan iborat: 1)shevaga xos so`z , 
ibora ,Grammatik shakllar ,urg`u va talaffuz; 2)o`rinsiz qo`llangan chet so`z va so`z birikmalari ( 
varvarizmlar) ; 3) dag`al ,haqorat so`z va iboralar(vulgarizmlar); 4),,ishlamaydigan ‘’ yoki parazit 
so`zlar; 5) idoraviy so`z va iboralar (kanselyarizmlar)’’.[4] Demak, o`qituvchi nutqining sofligiga 
erishish uchun ,albatta, mazkur unsurlarni qo`llashdan tiyilishi lozim . Nutqda ruscha so`zlarni 
ishlatib ko`pchilik o`zini ,,madaniyatli’’ ko`rsatmoqchi bo`ladi . Madaniyatning tom mohiyatini 
tushungan ,ya`ni madaniylik qonun-qoidalari tanasiga singib ketgan har biro dam o`zi gapirgan 
tilning sofliki ,tantanasi uchun hamma vaqt jon kuydiradi Har kimning nutqi o`ziga xos bo`ladi. 
O`sha insonning kimligi uning saviyasi dunyoqarashi , ma`naviy olami va ichki dunyosini uning 
nutqi orqali bilib olish mumkin. ,,Chunki so`z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o`lchab 
ko`rsatadurgan tarozusidir’’[5]. Odamning o`z ona tiliga bo`lgan mehr-u muhabbati va hurmati, 
o`z tilini qanchalik bilish –bilmasligi undagi madaniylik darajasiga bog`liqdir.
Adabiyotlar
1. Til va adabiyot ta`limi 2012. 2-son 89 –bet
2. Til va adabiyot ta`limi. 2008. 2-son 7-bet
3. Ona tili 11-sinf Toshkent 2018. 16-bet
4. Til va adabiyot ta`limi.2014. 8-son 17 –bet
5. Ona tili 11-sinf. Toshkent .2018. 15,48-betlar

---

37
Апрель 2021 7-қисм
Тошкент
O’QITUVCHINING NUTQ MADANIYATI
Xudayberganova Xosiyat Bekmatovna
Xorazm viloyati Xonqa tumani 
33- son umumta’lim maktab 
ona tili va adabiyot o‘qituvchisi 
Annotatsiya
: Mazkur maqolada nutq tushunchasiga allomalar tomonidan bildirilgan fikrlar 
keltirilgan, shuningdek o‘qituvchining nutq madaniyati, notiqlik mahorati haqida mulohaza 
yuritilgan.
Kalit so‘zlar
: til, ovoz, nutq, nutq madaniyati, tafakkur, notiqlik, o‘qituvchi, maruza.
Nutq inson aqliy faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir. Chunki insonni boshqa 
jonzotlardan ajratib turadigan ham nutq emasmi? Shunday ekan, inson aqliy faoliyatining eng 
oliy mahsullari tafakkur mevalari til va nutq orqali ro‘yobga chiqadi. Til tafakkur mahsullarining 
hayotga tatbiq etilishiga vosita bo‘luvchi qudratli quroldir. 
Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri “Qobusnoma” da ham til va nutqqa 
alohida etibor berilganki, ular hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganini ko‘ramiz. Kaykovus 
hamma hunarlar ichida so‘z hunarli-notiqlikni a’lo deb biladi: Bilginki, hamma hunardan so‘z 
hunari yaxshi” shuning uchun ham kishi suhandon va notiq bo‘lishini ta’kidlaydi. Muallif 
notiqlikni egallashning yo‘lini tinimsiz mehnat va o‘rganish deb uqtiradi.
Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi: «Til shuncha sharafi bilan nutqning 
qurolidir». Demak, til qudrati qanchalik zo‘r bo‘lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat 
qilarkan. Uning kuch-qudrati nutq jarayonida namoyon bo‘lar ekan. Agar til o‘q bo‘lsa, nutq 
kamondir. O’qning qudrati kamonning qobiliyatiga ham bog‘liq.
Nutq madaniyati o‘qituvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq 
sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘ninikmalarini 
shakllantirish va rivojlantirish, til sezgilarini tarbiyalashga xizmat qilmog‘i lozim.