|
Апрель 2021 7-қисм
Тошкент
FONETIK VOSITALARNING POETIK IMKONIYATLARI
(Odil Yoqubovning “Oqqushlar, oppoq qushlar” romani misolida)
Botirova Maxliyo Baxodir qizi,
Termiz davlat universiteti lingvistika:
o‘zbek tili ta’lim yo‘nalishi magistranti
Annotatsiya:
Maqolada badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonetik vositalarning badiiy
estetik xususiyatlariga alohida e’tibor qaratildi. Odil Yoqubovning “Oqqushlar, oppoq qushlar”
romani misolida asarda qo`llangan fonetik vositalarning poetic imkoniyatlari ko`rsatib berildi.
Kalit so‘zlar:
Badiiy matn stukturasi, fonetik vositalarning badiiy estetik xususiyatlari, Odil
Yoqubovning “Oqqushlar, oppoq qushlar” romani.
Badiiy matnning shakllanishida hech bir istisnosiz adabiy til bilan bir qatorda, umumxalq
tili ning barcha vosita – birliklari ishtirok etadi. Ana shu xususiyat matn mazmunini aynan
tushunilishiga yordamchi vazifa bajarishini inkor eta olmaymiz. Chunki har qanday poetik
matnning yuzaga kelishida, muallif maqsadining o‘quvchilar tomonidan anglashinishida
ushbu birliklarning qimmati bir xil darajada funktsiya bajarmasa-da, ular bir-biridan ayricha
poetik qimmat kasb etadi. Badiiy matnning shakllanishi qo‘llangan tilning har qanday birligi
emotsional-ekspressiv ifoda semalari reallashgan holda badiiy-estetik maqsadni yuzaga
keltiradi. Mana shu o‘rinda tilning eng kichik birligi – fonema ham badiiy matnda o‘zining
asosiy vazifasi so‘z ma’nolarini farqlash bilan bir qatorda, emotsional-ekspressiv va apellyativ
vazifasini ham bajaradi. O’quvchi esa fonemalardagi bu xususiyatlarni tovushning fonografik
ifodasi orqali qabul qiladi [1.34]. Eng kichik ma’noli qism sanalgan morfema tarkibidagi
fonemaning nutqdagi aksi tovushdir. Tovushlarning nutqdagi o‘rni, talaffuzi, talaffuzdagi
farqi, tovushlarning yonma-yon kelganida o‘zgarishga uchrashi uslubiy ahamiyatga ega. Nutq
tovushlarida, eng avvalo, uch xususiyat ko‘zga tashlanadi: artikulatsion (aytilishi); akustik
(eshitilishi); apellyativ (eshitib ta’sirlanish) [2.31]. Fonemalarning nutqdagi reallashuvi
natijasida ularning yuqorida sanalgan xususiyatlari jonli muloqotga kirishgan kommunikant
hamda kommunikat tomonidan yuz beradigan aloqada yorqin ko‘zga tashlanadi va bir-birlarini
tushunish va tushuntirishga qaratilgan faoliyati to‘la qondirilish imkoniyati yuqori sanaladi.
Endi bu jarayon yozma nutqning badiiy hosilasi bo‘lgan poetik matnda birmuncha farqlanadi.
Muallif va o‘quvchi o‘rtasidagi kechiktirilgan muloqotda, ya’ni badiiy asar mutolaasida
o‘quvchi ijodkorning badiiy maqsadini anglab olishi muallifning matnda qo‘llangan fonetik
vositalardan o‘rinli foydalanishi orqali ro‘yobga chiqadi.
Ma’ruf Yo‘ldoshev qayd etganlaridek, badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonetik
vositalarning badiiy estetik xususiyatlariga ham alohida e’tiborni qaratish zarur, chunki ularda
poetik aktuallashuv juda yorqin namoyon bo‘ladi. Muayyan narsa-hodisa tasvirlanar ekan,
uzundan-uzoq tavsiflardan ko‘ra bu narsa narsa-hodisalarga xos tovushlarni eslatish, keltirish
ularning obrazlarini tezroq tasavvur qilish imkonini beradi [3.184]. Chunki fonetik birliklarda
qo‘shimcha ma’noning ifodalashi badiiy asarda muallif yoki personaj nutqining ta’sirchanligini
ta’minlaydi.
Tilshunos olim Anvar Haydarov konnotativ ma’noni ifodalashda fonetik birliklarning ingerent
va adgerent konnotatsiyalar orqali ekspressivlik ifodalanishini qayd etadi. Faqat ingerent
konnotatsiya tovushga taqlid so‘zlarda uchraydi: g‘ir-g‘ir, guv-guv, chirs-chirs, gala-gala kabi
qator so‘zlarda tovushning qattiq, yoki yumshoq o‘qilishi turlicha qo‘shimcha ma’nolar ifodalaydi.
Jumladan, taq-taq, to‘q-to‘q taqlid so‘zlaridagi tovushlarning talaffuz xususiyatiga bog‘liq holda
yoqimsiz ma’nosi ifodalansa, tiq-tiq so‘zlarida esa qo‘shimcha yumshoqlik bo‘yog‘i aks etadi.
Badiiy matnda bu hodisaning ifodalanishi muallifning izohi bilan yoki asar tendentsiyasining
ta’sirida o‘quvchi tomonidan qanday poetik vazifa bajarayotgani anglashinaveradi: Boyagi
Do'stlaringiz bilan baham: |
