|
Апрель 2021 7-қисм
Тошкент
tomonidan ancha keng yoritilgan. Va ularga keyinchalik filologik nuqtayi nazardan yondashish
ham amalga oshirilgan.
Rus tilshunosligida K.A. Anatolyevna
tadqiqotining obyekti tasdiq-inkorning tarkibiy-semantik
kategoriyasi bo‘lib, uning bevosita mavzusi ushbu toifaning gapning maqsadiga ko‘ra ajratilgan
har xil turdagi jumlalarda ishlashidir[1].
Tasdiq-inkor kategoriyasi falsafa, mantiq va tilshunoslikning asosiy kategoriyalaridan biri
bo‘lib, u voqelikning eng muhim xususiyatlari va tomonlari hamda uning bilish qonuniyatlarining
aksidir. Bu tasdiq-inkor toifasini tilning eng muhim toifalaridan biri sifatida tavsiflanadi.
Ko‘pgina tilshunos olimlar tasdiq-inkor kategoriyasini lingvistika(grammatika)dan alohida holda,
ya’ni uni mantiq va falsafada o‘rganishga urinib ko‘rishgan. Va bu borada ancha-muncha ishlar
qilingan. Strukturaviy va semantik yo‘nalish sintaktik obyektlarni yaxlitligi, shakli va mazmuni
birligida ko‘rib chiqish bilan belgilanadi. Ushbu yo‘nalishning nazariy prinsiplariga ko‘ra tasdiq-
inkor kategoriyasi o‘z tarkibiga va o‘ziga xos lisoniy ifoda vositalariga ega bo‘lgan tarkibiy-
semantik kategoriya sifatida talqin etiladi.Ushbu kategoriyaning ko‘p qirrali mohiyatini va uning
mazmun tomonining ko‘p qirraliligini tushunmasdan turib, lingvistik tasdiq-inkor mohiyatini
bilish imkonsiz. Abstrakt grammatik ma’no turi sifatida tasdiq- inkor kategoriyasi predikativ
yadro tarkibiy qismlari o‘rtasidagi munosabatni, subyekt-predikat munosabatlarining ijobiy yoki
salbiy xususiyatlarini tavsiflaydi. Tasdiq-inkor semantikasining ajralmas qismi bu kategoriyaning
denotativ tomoni (predmet-moddiy mazmuni) hamda uning kommunikativ va pragmatik funksiyalari
sohasidir. Denotativ ma’nolar sohasida tasdiq-inkor kategoriyasi voqelikning «mavjudlik /
mavjud emaslik», «borlik / yo‘qlik», «mavjudlik / yo‘qlik» tushunchalarida umumlashtirilgan
jihatlariga qaratilgan. Gapning mantiqiy-grammatik turiga qarab, ushbu semantik «moddaning
mavjudligi- yo‘qligi», «harakatning, holatning, hodisaning, haqiqatning, vaziyatning mavjudligi-
yo‘qligi» ma’nolarida konkretlashtiriladi. Boshqa tomonlama tasdiq-inkor fikrning haqiqatga
mosligi yoki nomuvofiqligi baholanadigan toifadir. Ushbu baho tasdiq-inkor etish toifasining
modal (tekshiruv) ma’nolari qatoriga kiritilgan. Pragmatik inkor (tasdiqlashimiz nuqtai nazaridan)
boshqa shaxsga tegishli bo‘lgan bayonotning haqiqat mazmuniga munosabat turi sifatida, dialogik
birlikning bir qismi sifatida va birovning fikri ko‘rsatkichini o‘z ichiga olgan bitta bayonot ichida
kuzatilishi mumkin. Tasdiq-inkor kategoriyasi xususida rus tilshunosligida yana bir tilshunos
olima S.B. Grigoryeva o‘zining “Zamonaviy rus tilining sodda gaplarida tasdiq kategoriyasi”
nomli ishida tasdiq kategoriyasining zamonaviy rus tilidagi sodda gaplarda falsafiy, lingvistik,
mantiqiy, psixolingvistik nuqtai nazardan o‘rganishning asosiy yondashuvlarini ko‘rsatib
bergan. Ko‘rsatilganlarning nazariy va amaliy tilshunoslikda kategoriyalar , uning asosiy yo‘llari
leksik iboralar, morfologik qurilmalar (otlar, sifatlar, olmoshlar, sonlar, fe’llar, modal so‘z, kirish
so‘z va h.k) zamonaviy rus adabiy tilining sintaktik darajalari ahamiyatiga e’tibor qaratilgan
[2]. Tasdiq til foydalanuvchilari o‘rtasida an’anaviy ravishda biron narsaga ijobiy munosabat,
biror narsaga ruxsat, ijozat tarzida qabul qilinsa, inkor esa biror narsaga salbiy munosabatni
anglatadi. Tilimizda tasdqining juda ko‘p verbal ko‘rinishlari mavjud, ammo ular ichida eng
ko‘p tarqalganlari – ha, mayli, xo‘p va boshqalar. Bu so‘zlar sintaksisda “tasdiq so‘z-gaplar”
deb ataladi va quyidagi ma’nolarni anglatadi: ular savolga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasdiq javobni
anglatadi yoki fikrga qo‘shilishni bildiradi(monologik nutqda o‘z-o‘zini tasdiqlash). Bularga ha,
shunday, yaxshi, xo‘p (og‘zaki nutqda), to‘g‘ri, aha, bo‘lmasam-chi, to‘ppa-to‘g‘ri, albatta, aniq
va boshqalar. Rus tilshunos olimasi A. S. Kraynova tasdiq va inkor gaplarni yana boshqa bir nom
– relyativlar deb atash ham mumkinligini aytgan[3]. Relyativlarga nafaqat tasdiq-inkor so‘zlar,
balki salomlashish, xayrlashish, minnatdorchilik shakllarini ham kiritgan. Albatta, relyativlarga
yuqoridagi shakllarni kiritish ham o‘rinli bo‘lgan. Chunki ular ham so‘zlovchinig voqea-hodisaga
bo‘lgan subyektiv munosabatini bildiradi.
Xulosa qilish mumkinki, tasdiq til foydalanuvchilari o‘rtasida an’anaviy ravishda biron
narsaga ijobiy munosabat, biror narsaga ruxsat, ijozat tarzida qabul qilinsa, inkor esa biror
narsaga salbiy munosabatni anglatadi va bu kategoriyalar falsafa, mantiq va tilshunoslikning
asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u voqelikning eng muhim xususiyatlari va tomonlarining
aksi hisoblanadi.
26
Do'stlaringiz bilan baham: |
