Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

Labaratoriya 
eksperimentlarini 
tashkil 
etish. 
Labaratoriya 
eksprementlarini tashkil etish va to„g„ri bajarilishi uchun ma‟lum bir standart 
talablar va shart sharoitlar boMishi lozim. Eksperimentlami bajarish uchun eng 
avvalo o„rganilayotgan ob‟ekt , ya‟ni variantlar bo„yicha daladan keltirilgan 
o„simlik yoki tuproq na‟munalari boMishi lozim. 0„rganilayongan o'simlik va 
tuproq na‟munalari har bir variantning hisob (uchyot) maydonidan olinishi va 
tipikligi bilan ajralib turishi lozim. Eksperiment uchun na‟munalar labaratoriya 
tahlillari uchun etarli miqdorda olinadi. Masalan rivojlanishning dastlabki 
fazalarida o„simlik kuruk massasining kamligini hisobga olgan holda namunalar 
ko„proq o„simlikdan (10-15), keyingi fazalarda kamroq o'simlikdan (2-3) olinadi. 
Olingan na‟munalar eksperimentga to„g„ri tayyorlanishi lozim,
bunda na‟munalarni to„g„ri saqlanishiga alohida e‟tibor beriladi. 0„simlik 
na‟munalari maxsus xonalarda , salqin joyda ilib ko„yib kuritiladi. 
Na‟munalarni qattiq kurib ketishi , o„simlik barglarini sarg„ayib , kovjirab 
ketishiga yo„l ko„yilmaydi.O„simlik na‟munalari kuritilganda o„simlikning barg 
va shonalari tabiiy yashil rangini saqlashi maqsadga muvofiq. Tuproq 
na‟munalari havoning nisbiy namligi normal boMgan kuruq joylarda saqlanishi 
maqsadga muvofiq .Eksperiment natijalari shuningdek labaratoriya xonalarining 
zarur labaratoriya jixozlari bilan etarli darajada jixozlanishiga bogMiq. 
Har bir labaratoriyada maxsus labaratoriya daftari bshladi. Bu daftarga 

---

1 6 5
g„ar bir oMkazilgan labaratoriya eksperimentning natijalari o„z vaqtida yozib 
boriladi. Ma‟lumotlar labaratoriya daftariga oddiy qora qalamda yozilishi lozim. 
Labaratoriya eksperimenti turlari va klassifikatsiyasi. 
Eksperimentlar 
o„zining mazmuni , yo„nalishi , o„rganilayotgan obyekt va boshqalarga ko„ra 
turlicha boMishi mumkin. OMganilayotgan obyektga ko„ra: 
-o„simlik bilan bogMiq eksproimentlar; 
-tuproq bilan bogMiq eksperimentlar boMishi mumkin. 
Shuningdek dalada, ochiq xududda olib boriladigan va yopiq xududlarda, 
ya‟ni labaratoriya sharoitida olib boriladigan eksperimentlarga ajraladi. 0„simlik 
bilan bogMiq eksperimentlarda asosiy ob‟ekt o„simlik , tuproq bilan bogMiq 
eksperimentlarda esa tuproq boMadi. 
Labaratoriya eksperimentlari ham o„z navbatida: 
1
.agrokimyoviy; 
2.
agrofizikaviy; 
3.
fiziologik; 
4.
biokimyoviy; 
5.
urug„sifati 
bilan bogMiq; 
6.
tola sifati bilan bogMiq; 
7.
don sifati bilan bogMiq eksperimentlarga boMinadi. 
Agrokimyoviy va tuproqshunoslik bilan bogMiq eksperimentlarda 
tuproq tarqibidagi chirindi , makro va mikro elemenlar , nitrat , harakatchan 
fosfor va harakatchan kaliy miqdori aniqlanadi. 
Agrofizikaviy eksperimentlarda tuproqning donadorligi , xajm ogMrligi, 
solishtirma ogMrligi, zichligi , dala nam sigMmi, suv oMkazuvchanligi va 
boshqa agrofizikaviy xossalari aniqlanadi. 
Meleoratsiyaga oid tajribalarda tuproqning kislotalik darajasi (rN), 
sho„rlanishi, shamol va suv yerroziyasi darajasi aniqlanadi. 
Fizioldogik tajribalarda barg yuzasi , transpiratsiya darajasi , bargning 
so„rish kuchi , modda almashinuvi va boshqa o„simlikning fiziologik jarayonlar 
aniqlanadi. 
Biokimyoviy eksperimentlarda tarkibidagi kimyoviy moddalar : 0„simlik 
moyi , oqsil , kraxmal , uglevodlar , fermentlar , vitaminlar va boshqalar 
aniqlanadi. 
Urug„shunoslikka oid eksperimentlarda urug„likning sifat ko„rsatkichlari , 
ya‟ni urug„ tozaligi, unuvchanligi , unish kuchi , unish energiyasi, ekishga 
yaroqliligi va boshqa sifat ko„rsatkichlari aniqlanadi.

---

1 6 6
Har qanday sohada bo„lgani singari ilmiy tadqiqot ishlarini yuritishda ham 
hujjatlashtirish muxim tadbirlardan biri xisoblanadi. Hujjat ishlarini to„g„ri yuritish 
eng avvalo ilmiy ishning uslubiy jixatdan to„g„ri va sifatli bajarilishini ta‟minlaydi. 
O'z navbatida qishloq xo„jalik soxasidagi hujjatlarga ham ma‟lum darajada 
andoza ta‟lablar mavjud bo„lib , ilmiy tadqiqotlar olib borishda bu talablarga kat‟iy 
rioya qilinishi zarur. 
Ilmiy tadqiqotlar aniq, kat‟iy ish yuritishni ta‟lab etadi , bunda har bir 
ma‟lumot hujjatlashtirib borilishi lizim , bu yerda aslo xotiraga asoslanib ish 
yuritib boMmaydi. 
Dala tajribalarining hujjatlari mazmuniga ko„ra to„liq yoritilgan. ma‟lumotlar 
ob‟ektiv, xolisona keltirilgan boMishi, aniq, o„z vaqtida, imkoni boricha lo„nda va 
tushunarli yoziiishi lozim. 
Hujjatlar o„z xususiyatlariga koMa ikkiga: asosiy -birlamchi va yordamchi , 
ya‟ni ikkilamsi hujjatlarga boMinadi. Ilmiy tadqiqotlar olib borish va xisobot 
ishlarini yuritishda asosiy o„rinni birlamchi hujjatlar egallaydi. 
Ilmiy tadqiqotga bevosita ta‟luqli boMgan ma‟lumotlami (uchyot va fenologik 
kuzatuvlar malumotlari, labaratoriya eksprimsntlarining natijalari va x.k ) o„zida 
aks ettirgan hujjatlar - birlamchi hujjatlar deb ataladi. 
Birlamchi hujjatlarga : tajriba loyixasi, ilmiy dastur, fenologik kuzatuvlar va 
uchyotlar daftari , labaratoriya eksperimentlari natijalari kayd etiladigan daftarlar, 
xisobotlar, ilmiy makolalar, dissertatsiyalar va monografiyalar kiradi. Ikkilamchi 
hujjatlarga: dala tarixi, dala daftari, buxgalteriya ma‟lumotlari kayd etilgan 
hujjatlar kiradi. 
Ilmiy loyixa.
Ilmiy ish davr talabidan kelib chikkan boMib, soxada mavjud 
boMgan muammolarning echimini topish uchun karatilgan boMadi.Bunda eng 
avvalo tadqiqotchi o„z oldiga ko„ygan maqsadlami rejalashtirib, ilmiy ishni olib 
borish tartibini loyixalashtiradi. 
Ma‟lumki har qanday ilmiy ishni sifatli bajarilishi uchun ma‟lum darajada 
mablag
1
ta‟lab etiladi. Ta‟lab etiladigan mablag„ning koMami ilmiy ishning 
davomiyligiga, xajmiga , murakkabligiga , ta‟lab etiladigan texnika vositalari bilan 
ta‟minlanish darajasiga , ishga jalb etiladigan