Transpiratsiya

Transpiratsiya
Reja


1. Transpiratsiya va uning fiziologik ahamiyati
2. Transpiratsiyaning miқdoriy ko`rsatkichlari
3. Kutikulyar va labcha transpiratsiyasi
4. Transpiratsiya intensivligiga tashqi muhitning ta`siri
5. Transpiratsiyaning sutkalik borishi

O`simliklar tanasi orkali suvning burlanishi transpiratsiya deyiladi. Transpiratsiya o`simliklar tanasida sodir bo`ladigan eng mux.im fiziologik jarayonlardan biridir. Asosiy transpiratsiya organi bargdir. O`simliklar yuzasining kattaligi SO2 ning ko`p yutilishi, yorurlik energiyasidan samarali foydalanish va suv buglatuvchi yuzaning keng bo`lishini ta`minlaydi. Suv barg yuzasidan asosan ogizchalar ork.ali buglanadi. Buning natijasida barg hujayralarida suv miqdori ka-mayadi va so`rish kuchi ortadi. Barglarda so`rish kuchining ortishi uz navbatida barg tomirlari va naylaridan suvni tortib olish jarayonini faollashtiradi. Yukoridan tortib oluvchi kuchning paydo bo`lishi o`simlik tanasi bo`ylab suv harakatini yana tezlashtiradi. Shunday kilib, yuko`oridan harakatga (tortuvchi) keltiruvchi kuch transpira­tsiya natijasida vujudga keladi. Transpiratsiya faoliyatiga karab, bu kuch ham shuncha yukrri bo`ladi. Transpiratsiya faolligi xaroratga, o`simlik turlariga, yashash sharoitlariga va boshқalarga borlik.. Ularni bir-biri bilan solishtirish va o`rganish uchun transpiratsiya jadal-ligi degan tushuncha mavjud. Transpiratsiya jadalligi deb bir metr kvadrat barg yuzasidan bir soat davomida buglatilgan suv miklrriga aytiladi. Ko`pchilik o`simliklar uchun transpiratsiya jadalligi urta-cha bir soatda kunduzi 15-250g/m2, kechasi 1-20 g/m2 ga teng bo`ladi. Ayrim xrllarda bu ko`rsatkich yukrri bo`lishi ham mumkin. Urta Osiyo sharoitida yozning issik kunlarida ғo`zaning transpiratsiya jadalligi 450-1200 g/m2 gacha ko`tarilishi mumkin.

Suvdan unumli foydalanish o`simlik organizmining eng mux.im xususiyatlaridan biridir.Bu xususiyat ma`lum miқdorda kuruk. modda hosil қilish uchun sarflangan suv miqdori bilan belgilanadi va trans­piratsiya koeffitsienti deb ataladi. Ya`ni 1 g organik modda hosil k.ilish uchun sarflangan suvning miqdori—transpiratsiya koeffitsien­ti deyiladi. Bu ko`rsatkich ham juda ko`p omillarga borlik.. Masalan, ruzaning xar xil navlari urtasida 891 dan 1040 g.gacha (Iton, 1955), ruzaning o`sish va rivojlanish jarayonida 600 dan 1420 g.gacha bo`lishi mumkin (Rijov, 1948). Umuman, ko`pchilik o`simliklar uchun bu son 125-1000 g, urtacha esa 300 g bo`ladi, ya`ni bir tonna organik modda olish uchun 300 tonna suv sarflanadi.
Transpiratsiya unumdorligi deb 1000 g sarflangan suv hisobiga hosil bo`lgan organik modda miqdoriga aytiladi. Bu ko`pchilik o`simliklar uchun 1-8 g.ga teng, urtacha 3 g atrofida bo`ladi. Boshqacha kdpib aytganda, butun o`simlik tanasi orkali burlangan suvning 99,8 foizi transpiratsiya ga, krlgan 0,2 foiz organik modda hosil kdpish uchun sarflanadi.
Transpiratsiya murakkab biologik xrdisa bo`lib, o`simliklar hayotida x.ar tomonlama katta rol uynaydi. Masalan, ruza kancha tez ussa va transpiratsiya jadalligi Yuqorii bulsa, u suvdan shunchalik unumli foydalanadi.
O`simliklar xaetida transpiratsiya serkirrali ax.amiyatga ega. Asosan u suv vaxar xil moddalarni o`simlik tanasining pastki k,ismidan Yuqoriisiga gomon harakatga keltiradi. Transpiratsiya natnjasida so`rish kuchining hosil bo`lishini tajribada kurish mumkin. Buning uchun 2-3 bargli shoxchani kesib olib, pastki қismini suvli idishga solib kuyilsa, u idishdagi suvni sura boshlaydi, Suv barglar orkali kancha tez buglansa, idishdagi suv ham shuncha kamaya boradi. Agar shoxchadagi barglar kesib tashlansa, suvning sarflanishi ham tuxtaydi.
Umuman, transpiratsiyaning so`rish kuchi o`simlik gurlariga ham bog-lik.. Daraxtsimon o`simliklarda bu kuch ildiz bosimidan bir necha marta yukrri. Utchil o`simliklarda esa aksincha, ildiz bosimi Yuqorii, lekin shunga karamay transpiratsiyaning so`rish kuchi ham muhim ahamiyatga ega.
Transpiratsiya o`simliklarni Yuqorii xarorat ga`siridan saklaydi. Odagda transpiratsiya tufayli o`simlik tanasi xaroragi atmosfera xaro-ragidan bir necha daraja past bo`ladi. Birok ayrim o`simliklarda yukrri-rokbo`lishi`ham mumkin. Masalan, saxrolardagi o`simliklar barglari-ning xarorati kuyoshning kuchli issiklik energiyasini yutishiga k.ara-masdan, soyadagi barglarga nisbatan 6-7" S ga ko`p. Bu esa yozning issik kunlarida o`simlikning bugun xaegiy jarayoni uchun katta ahamiyagga ega-dir. Ayniқsa, fogosingez uchun kulay sharoig yaratiladi. Chunki orizchalarningochikligi SO2ningo`zlashtirilishini faollashtiradi. Protoplazma kolloid mitsellalarining xloroplastlar tuzilmasi va funktsiyalari faoliyagiga sababchi bo`ladi.
Agar suv yetishmasligi okibatidagranspiratsiya jadalligi pasaysa yoki guxtab k°lsa, o`simlik xarorati tez oshib kegadi. Bu esa undagi barcha jarayonlarning uzgarib ketishiga olib keladi. Progoplazmaning kolloid xossasi buziladi, fogosintez tuxtaydi, nafas olish tezlashadi. Bu uzoqrok davom egsa o`simliklar nobud bo`ladi. Bargning plastinkasimon (keng) tuzilishi fotosintez va trans­
piratsiya jarayonlari uchun eng kulay sharoig yaragadi. Bargning asosiy
qismi mezofilidir. U bir kagor joylashgan epidermis xujayralari
bilan k.oplangan Қoplovchi to`қima odatda ikki қavatdan
iborat:ustunsimon xujayralar bargning ustki epidermisining os-
tida va bulugsimon xujayralar bargning pastki қismida joylashgan.
Ko`pchilik o`simliklarda ogizchalar bargning pastki epidermisida
joylashgan. Natijada bulutsimon xujayralar orasidagi kengrok.
bushliklar suv almashinishi va burlanishi uchun k,ulaylik tugdiradi.
Barg epidermisi aksariyag xolda kugikula k.avati va tirik yoki ulik
tukchalar bilan krplangan. Barglardagi transpiratsiya ikki bosqichni uz ichiga oladi: 1) suvning barg gomirlaridan mezofillga utishi; 2) mezofill
xujayralarining devorian buglangan suv xujayralararo bushliқlarga va undan ogizchalar yoki kutikula kavagi orkali agmosferaga chiқishi. Transpiratsiya asosan barg ogizchalari orқali idora kilinadi, ya`ni granspiratsiya natijasida buglangan suvning 95-97 foizi ogizchalar va krlgan qismi kutikula ork.ali atmosferaga tarkaladi. Shuning uchun ham transpiratsiya jadalligi bargdagi ogizchalarning soniga va ularning ochik. yoki yopikligiga ham boғliқ.. Ogizchalarning soni 1 m2 barg yuzasida 50-500 ta va undan ortikroklambo`lishi mumkin. Buko`proқ. o`simlik gurlariga, navlariga va suv bilan ta`minlanish sharoitlariga boғliқ.. Ogizchalar ochik, yoki yopik.bo`lishi mumkin. Bunga xar xil omillar sabab. Engmuhimisuv bilan ta`minlashdir. Suv yetarli sharoitda ogizchalari ochiladi va aksincha kamligida yopiladi. Ko`pchilik o`simliklarning bargidagi ogizchalar yorug-likda ochilib, қorongilikda yopilishi ham mumkin.
Ko`pchilik o`simliklarning ogizchalari gong otganda ochila boshlaydi, ertalabki soatlar ularning eng ko`p ochilgan vaqti bo`ladi. Tush vaqtlarida orizchalarning ochiko`iigi yoki toraya boshlashi o`simliklarning suv bilan ga`minlanish darajasiga bog`liq.. Kechga tomon yopila boshlaydi. Xavo juda issiқ va қuruқ vaqtlarda kun bo`yn yopik turadi va ertalabgina Қisқa muddagga ochiladi. Ogizchalar xolaginingbir kecha-kunduzlik di-namikasiga karab granspnratsiya jadalligi ham o`zgaradi. Bu uzgarish Hamma o`simliklarga xos, fakag ularning jadalliklarida farq bor. Ko`pchilik o`simliklarda transpiratsiya jadalligi ertalabki soaglardan kunning urga қismiga tomon ortib boradi va eng Yuqorii darajaga yeta-di, sungra yana kuchsizlana boshlaydi. Bu ko`pincha kuyoshning uzgarishi nagijasida hosil bo`ladigan xaroragning ortishi va ogizchalarning xola-giga borlik- Xavo juda issik va suv miqdori kamrok kunlarda granspi­ratsiya asosan ergalabki soatlarda va kechga gomon jadal borib, kunning urga soaglarida juda past bo`lishi mumkin. Bunday xolaglar uz navbagi-da o`simlik turlariga ham borlik.
Orizchalar yopik vaktda suv buglariningtashқariga chiқishi tuxtaydi vaxujayraoralikpari namlikxavogatuladi. Natijada granspira­tsiya jadalligi ham sekinlashib, tuxtash holatiga yao`inlashadi. Bunday vaqtlarda kutikulyar transpiratsiyasigina davom etadi. U ogizchalar orka-li bo`ladigan transpiratsiyadan 10-20 martagacha sekin. Kutikulyar trans-piratsiyaning jadalligi kutikulaning kalinligiga ham boғliқ, ya`ni kutikulasi juda yupka bo`lgan yosh barglarda kuchlirok., kutikula kavati kalinlashgan k.arirok. barglarda sekin bo`ladi. Umuman, transpiratsiya O`simliklar uchun zarur fiziologik jarayondir. Uning jadalligi juda ko`p ichki va tashkoy omillarga borlik..
ANTITRANSPIRANTLAR. Keyingi yillarda bir kancha moddalar olindiki, ularni o`simlik­larga purkaganda transpiratsiya jadalligi sezilarli darajada pasayadi. Bunday xususiyatga ega bo`lgan moddalarga antitranspirantlar deyiladi.
Hamma antitranspirantlar ikki guruxga bo`linadi : 1) ogizchalar-ning yopilishini ta`minlaydigan moddalar; 2) barg ustida yupka parda Hosil kiluvchi moddalar.
Ogizchalarning yopilishini ta`minlaydigan moddalarga fenilmer-kuratsetat - S8 N No` O2, dodesenilsuktsinat - SNg -(SN), = SN-SN,-SNSOON - SN3SOON, abtsiz kislotasi - S15 N,0 O4 kiradi. Bu mod­dalar o`simlikka purkalganda ogizchalarni tashqil k.ilgan xujayralar-ningturgori kamayadi va ular yopiladi. Masalan, makkaju"xori, tamaki, topinambur, karagay barglaridafenilmerkuratsetatning 10-4M eritmasi purkalganda, ogizchalar 2 xafta mobaynida yopik bo`lgan. Transpiratsiya jadalligi esa 50 foizgacha pasaygan. Ikkinchi gurux moddalarga polimerlar polietilen, polipropilen, polistirol, polivinilxlorid kabilar kiradi. Bular barglarning us­tida plyonka.kavati hosil kiladi va natijada suv buglarining ajralib chiқishiga mexanik tusik Hosil bo`ladi. Tekshirishlar natijasiga kura transpiratsiya jadalligi 50 foizdan ko`proқ. kamayadi, fotosintez va mineral elementlarni o`zlashtirish jadalliklari uzgarmaydi. Ayrim utkazilgan tajribalar o`simliklarning hosildorligini oshirish mum-kinligini ko`rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:


1. Pleshkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g.
2. Lebedov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g.
3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g.
4.Mustaқimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004
5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g.
6. www.ziyonet.uz