Тошкент 2007 Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан ўқув қўлланма сифатида тавсия этилган

Дастгоҳли рангтасвир фанининг бошқа фанлар билан алоқаси, қўлланиладиган метод ва технологиялар.
Дастгоҳли рангтасвир - тасвирий санъатнинг соҳалари: қаламтасвир, рангтасвир, композиция фанларида қўлланилади. Қисман графикада бу мустаснодир. Шунингдек, тасвирий санъат технологияси ва нусха кўчиришда, миниатюрада ва безакли амалий санъат турларида ҳам кенг фойдаланилади.


1 - боб. Дастгоҳли рангтасвир - ихтисослик фани


Фаннинг мақсади ва вазифалари.





Ғ. Абдураҳмонов. «Новолисой»..





Ғ. Абдураҳмонов. «Сокинлик». Манзара.





Ш. Абдурашидов. «Ёшлик».


2 – боб. Портрет рангтасвири ва композиция.


Портрет рангтасвири ҳақида ва пленэрда»да портрет
композициясини ишлаш масалалари.

Инсоннинг ички рухий олами билан боғланган ҳолда аниқ бир образ яратилиши портрет санъати деб юритилади. Портретда инсоннинг тўла гавдаси, ярми ёки юз қиёфасининг фақат ўзи ҳам бўлиши мумкин. Портрет яратиш ўзига ҳос мураккаб жараён бўлиб, инсоннинг анатомик тузилишидан тортиб ички рухий, маънавий, шунингдек, ташқи кўринишидаги барча жихатларини акс эттириши билан санъат даражасидаги асар бўлиши мумкин. Портретчи рассом одамларга ҳос турли ҳаракатларни ҳис қила билмоғи, айниқса, одамнинг қиёфасидаги самимийлик ёки сохта жиҳатларни тасвир-лай билиш қобилиятларига эга бўлиши керак.

Ўзбекистон халқ рассоми академик Малик Набиев буюк сиймолар образини ўзига хос талқин эта олган истеъдодли мўйқалам соҳибидир. Унинг «Амир Темур» портрети фикримиз далилидир. Буюк Саркарда-нинг, тахтда ўйчан қиличга қўлларини қўйиб ўтирган ҳолати моҳирона тасвирланган. Унинг юрт тинчлиги, халқ фаровонлигини ўта зийраклик билан мушохада этаётганлиги ишонарли кўрсатилган. Бошидаги шохлик тожи барваста қоматларига жуда мос тушган. Унинг ниҳоятда қаттиқ қўллиги, довюрак ва абжирлиги, ўта заковатлилиги юзидаги қиёфада ўз ифодасини топган.





Ғ. Абдураҳмонов. «В.Пекарский портрети».


Инсон образини яратиш – тасвирий санъатда энг мураккаб жараён ҳисобланади. Тасвирий санъатнинг портрет жанри инсоннинг маънавий қиёфасини ўзида ифодалаши билан санъатнинг бошқа турларидан бир мунча фарқ қилади. Портрет орқали инсон образини моҳирона кўрсата олган буюк рассомлар қаторига Камолиддин Беҳзод, Леонардо да Винчи, Рембрандт, шунингдек, ўзбек рассомларидан Абдулхақ Абдуллаев, Раҳим Ахмедов, Чингиз Ахмаров, Малик Набиев ва бошқа бир қанча рассомларни киритиш мумкин.
Портрет кўринишини Шарқда қиёфа илми дейишган ва у билан шуғулланиш ман этилмаган. Масалан, Муҳаммад алайҳиссаломнинг «Утлуб ул-хайри мин ҳисон ил-вужуҳ» ҳадисларида бир мисол келтирилган ва унинг мазмуни қуйидагича «Сизлар яхшиликни чиройли юзлилардан қидиринг-лар».
Инсон қиёфасини образли тасвирлаш – бу жуда қизиқарли санъат бўлиб, у инсонларни юзи, аъзолари, тузилиши, ранги, инсон танасини ҳаракат ҳолатлари, кулиши, ухлаш ҳолати кабилардан унинг психологик характерини композициясини топишга ўргатади. Хитой ва Овропада инсон қиёфасини ўқиш санъати мавжуд, у қадимдан то шу кунларгача давом этиб келмоқда.²


Н. Орипова. «Дурдоналар».

Ҳар бир инсоннинг феъл-атворига боғлиқ ҳолда ташқи кўриниши берилар экан. Кўзи, қоши, юзи, умуман, чеҳраси ички оламига монанд бўлади. Шунинг учун юзини тасвирлашда одам феъл-атворини янада чуқур ўрганиш, илмий тадқиқотлар олиб бориш зарур. Чизғиларни қалбдан юритиш буюк бир санъатдир.

Бизнинг фикримизча, бундай махсус психологик ҳолатни тасвирлаш жараёнида психология санъати каби рассом-педагог мутахассисларни тайёрлашда жуда катта ижобий таъсирини ўтказади. Улар инсон қиёфасини рангтасвир, миниатюра ва бошқаларда акс эттиради.
Тасвирий санъат ижодида тасвирлаш воситалари ёрдамида инсон қиёфаларини ифодалашган бўлса, аждодларимиз тарихий ва бадиий адабиётларида инсон фаолиятини сўз орқали ташқи ва ички қиёфасини ифодалашганлар. Ўқиётган асарни бошиданоқ бу қаҳрамонлар ҳақида китобхонда илк таассуротлар вужудга келган. Масалан, Алишер Навоий ўзининг «Сабъаи сайёр» достонида Баҳром образини ранглар, яъни етти ранг орқали ифода этади. Ойбекнинг «Навоий» тарихий романи, Лев Толстойнинг «Уруш ва тинчлик» романи, Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар», «Меҳробдан чаён» каби асарларда Алишер Навоийнинг доно, мард ва жасур, Андрей Болконский, билимдон, ўктам йигит Отабек ва Мирзо Анварларни қиёфаси, яъни кўзи, қоши, юзи, сочи, бурни, лаби, юз тузилиши ифодалар баёни орқали китобхонларда қизиқиш уйғотади.
Масалан, буюк саркарда, йирик давлат арбоби, қонуншунос, истеъдодли меъмор, нотиқ, руҳшунос Амир Темур ҳам инсон қиёфасини ўқиш санъатини пухта билган. У ўзининг бутун ҳаёти давомида ушбу санъат илмидан жуда унумли фойдаланган. Унинг «Амир Темур ўғитлари»да қиёфа илмидан жуда ўринли фойдаланганини ҳамда бу санъатни ўрганганидан мамнуният билан алоҳида таъкидлаб ўтади: «Мусаввир келган арзигўйнинг суръатини чизиб, менга киритсин. Арзигўйнинг қиёфасига боқиб, қабулимни айтармен...».
Мусаввирлар саройга келганларнинг суратини чизиб, менга киритар, арзигўйнинг пешона, бурун, даҳан, кўз ва бошқа сифатларига қараб, унинг мақсад ва феълини олдиндан билиб турардим. Бадфеъл ва ҳиёнаткорларни қабулимга йўлатмаслик ҳаракатида бўлдим. Бунда пирим - шайҳ Шамсиддин Паррандадан қиёфага қараб баҳо бериш ва олдиндан тақдирни башорат этиш илмини мукаммал эгаллаганлигим ғоят қўл келди.
Иттифоқо, бир арзигўйнинг суратини келтиришди. Суратга тикилиб, унинг ғийбат ва бўҳтонга ружу қўйганин англадим. Қабул буюрмадим. Аммо, ул мулозимларга зўрлик билан ҳузуримга ғавғо солиб кирди.
- Соҳибқирон, - дерди у киши, - сиз ҳақсиз. Кейинги умримда мен кўп қатори ғийбат ва бўҳтонга ружу қўйдим, аммо, илгари чин кўнгил киши эрдим. Найлайки, замон зайли мени шу кўйга солди... Ортиқ чидашим мушкул... Арзим ҳам замона зайлидандур. Файз берувчи суҳбатингдан маҳрум этма!..




М.Набиев. «Амир Темур портрети».

Шундан сўнг қабулга изн бердим. Мулозимлар бу кишини хос хонага бошлашди¹.

Инсон қиёфасининг динамик ҳолатлардан энг характерли ҳолати кулги ва йиғидир. «Л.Н. Толстой ўз асарларида одамнинг руҳий ҳолатини ифодаловчи кўринишларнинг 85 хилини ва кулишнинг 97 хилини тасвир этган».
«Ҳар хил сабаб билан йиғлаган пайтда одамнинг қоши ва оғзи ҳар хил қиёфада ўзгаради», - деган эди Леонардо да Винчи.

Психолог П.М.Якобсон томонидан ишланган расмлардан кўриниб турибдики, одамнинг афтидаги қиёфа, асосан, лаблар, қош ва кўз ўзгаришларининг бир-бирига нисбатан турлича ҳолатига, шунингдек кўзнинг қанчалик чақнаб туришига боғлиқдир»².