Тошдту «Иқтисодиёт назарияси»

Истеъмол ва жамғарма даражаси, млрд., сўм
(шартли маълумотлар)

Йиллар	Даромад даражаси (Д)	Истеъмол (И)	Жамғарма (Ж)	ИўМ	ЖўМ	ИқМ	ЖқМ
2000	1500	1300	200	0,87	0,13	-	-
2005	1800	1500	300	0,83	0,17	0,67	0,33
2009	2200	1700	500	0,77	0,23	0,50	0,50
	1	2	3 (1-2)	4(2:1)	5(3:1)	6(2:1)	7 (3:1)

Жадвал маълумотларидан хулоса чиқариб айтиш мумкинки, биринчидан, аҳоли даромадининг асосий қисми истеъмолга сарфланади, қолган қисми жамғармага ажратилади. Иккинчидан, истеъмол ҳам, жамғариш ҳам даромадлар даражасига бевосита боғлиқ бўлади.

Д

2500
Истеъмол ва 2000
жамғарма С
(минг сўм) 1500
1000 S

500

500 1000 1500 2000 2500
Шахсий даромад (минг сўм)


1-чизма. Шахсий даромад, истеъмол ва жамғарма графиги


Аҳоли даромадининг истеъмолга кетадиган улуши истеъмолга ўртача мойиллик дейилади (ИўМ).
Аҳоли даромадининг жамғармага кетадиган улуши эса жамғармага ўртача мойиллик (ЖўМ) дейилади. Яъни:


ИўМ = х 100 ва ЖўМ = 100

Жадвалда келтирилган ҳар бир даромад даражаси бўйича ИўМ ва ЖўМни ҳисоблаб кўрамизки даромад кўпайиб бориши билан ИўМ тушади, ЖўМ эса ўсади. Ҳақиқатда солиқлар тўлангандан кейин қолган даромад ёхуд истеъмол қилинади ва ёхуд жамғармага кетади. Шу сабабли даромаднинг истеъмол қилинадиган ва жамғармага кетадиган қисмлари даромад ҳар қандай даражасининг бутун миқдорини қамраб олади. қисқаси ИўМ+ЖўМ=1,0 ёки 100% бўлади.

Даромад ўсимининг истеъмол қилинадиган қисми ёки ҳиссаси истеъмолга қўшилган мойиллик дейилади (ИҚМ), ёки
истеъмолдаги ўзгариш
ИҚМ = ^{_________________________________}
даромаддаги ўзгариш


Даромад ҳар қандай ўсишнинг жамғармага кетадиган ҳиссаси, жамғармага қўшилган мойиллик дейилади (ЖқМ), яъни ЖқМ = жамғармадаги ўзгариш/даромаддаги ўзгариш.
Масалан, агар 1500 млрд. сўм ни ташкил қилувчи солиқлар тўлангандан кейинги даромад 300 млрд. сўмга кўпайиб 1800 млрд. сўмга етса (7-қатор) даромаднинг шу ўсган қисмининг 2/3 қисми истеъмол қилинади ва 1/3 қисми жамғармага кетади. Бошқача айтганда, ИқМ - 0,666 ни, ЖқМ эса 0,333 ни ташкил қилади. Даромаддаги ҳар қандай ўзгариш учун ИқМ ва ЖқМ йиғиндиси ҳар доим I га тенг бўлиши зарур ёки ИқМ + ЖқМ = I. Бизнинг мисолда 0,666+0,333= I,0
Шахсий даромаддан ташқари истеъмол ва жамғарма ўртасидаги ўзаро боғлиқликка таъсир кўрсатувчи бошқа бир қатор омиллар ҳам мавжуд бўлади. Бу омилларнинг асосийлари қуйидагилар:
- уй хўжаликлари жамғарган бойлик даражаси;
- нархлар даражаси;
- нархлар, даромадлар ва товарлар таклифи ўзгаришининг кутилиши;
- истеъмолчи қарзлари;

• 
  солиқ ставкалари ўзгариши.
  

Жамғариш иқтисодиётдаги ялпи сарфларнинг таркибий қисмларидан бири ҳисобланиб, инвестицион характердаги товарларга талаб даражасини белгилаб беради. Инвестициялар жамғаришнинг амалда намоён бўлиш шакли бўлганлиги сабабли дастлаб таҳлилни жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва самарадорлигини назарий жиҳатдан асослаш билан бошлаймиз.
Жамғариш деб, миллий даромаднинг бир қисми асосий ва айланма капиталларни, шунингдек, эҳтиёт заҳираларини кўпайтириш учун сарфланишига айтилади.
Амалда жамғариш капитал маблағлар ёки инвестицион сарфлар шаклида юзага чиқиб, у янги асосий капитални ҳосил қилиш, ишлаб турганларини кенгайтириш, реконструкциялаш ва янгилашга қилинадиган харажатларни ифодалайди. “Жамғариш” ва “капитал маблағ” ёки “инвестицион сарфлар” тушунчалари бир хил мазмунга эга эмас. Бир томондан, капитал маблағ ёки инвестицияларнинг чегаралари жамғариш фондига қараганда кенгроқ, чунки реновацияга (яъни эскирган объектларни батамом алмаштиришга) сарфланадиган амортизация фондининг бир қисми ҳам уларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади. Иккинчи томондан, “жамғариш” тушунчаси инвестицион сарфлар доирасидан чиқиб кетади, чунки у фақат асосий капиталнинг эмас, балки айланма капиталнинг, шунингдек, эҳтиёт заҳираларининг кенгайишини ҳам англатади.